به بهانه روز خاک

فرسایش، آلودگی، کاهش تنوع زیستی، شهرنشینی و موارد دیگر سلامت خاک را با تهدیدهای متعددی مواجه کرده است.

به گزارش کسب و کار نیوز، اخیراً متخصصین خاک‌شناسی و دانشمندان، متوجه شده‌اند که بحث خاک و فرسایش آن، از مباحث مهم تهدیدات کره زمین بوده و از آنجا که برای تشکیل یک سانتی متر خاک، حدود هزار سال وقت نیاز است، هرگونه تخریب و فرسایش آن، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به کره زمین بزند. رفع تهدیدهای خاک می‌تواند گام مهمی در صنعت کشاورزی استان ایجاد کند.

خاک به مراتب از آب با اهمیت تر بوده و در حقیقت خاک با اهمیت‌ترین بستر مدیریت مراجع آب در جهان است. باید توجه داشت که تامین آب مورد احتیاج از روش‌های متفاوت امکان دارد اما تهیه خاک به ‎ ویژه خاک حاصلخیز تقریبا در زمان کوتاه غیرممکن خواهد بود.

عملیات خاک‌ورزی به شکل سنتی در بلندمدت خاک را در معرض فرسایش آبی و بادی قرار می‌دهد

دکتر مختار داشادی، عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کرمانشاه نیز گفت: تلفات و مصرف زیاد آب، کودهای شیمیایی و افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی از پیامدهای خاک‌ورزی سنتی است و طبق تحقیقات انجام شده حدود ۶۰ درصد از انرژی‌های مصرفی در کشاورزی مکانیزه صرف عملیات خاک‌ورزی می‌شود.

وی اضافه کرد: عملیات خاک‌ورزی به شکل سنتی در بلندمدت ساختمان خاک را تخریب و موجب فشردگی، کاهش نفوذپذیر و تشکیل سخت لایه زیرین خاک( Hard Pan ) می‌شود که نهایتاً خاک را در معرض فرسایش آبی و بادی قرار می‌دهد.

داشادی ادامه داد: از دست رفتن کربن آلی خاک به صورت گاز کربنیک به اتمسفر، تشدید پدیده گلخانه‌ای و گرم‌تر شدن میانگین دمای جهانی را در پی دارد.

این پژوهشگر موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کرمانشاه بیان کرد: در ابتدا زراعت تاحدودی حفاظتی بوده است اما با توسعه ماشین‌آلات کشاورزی و امکان عملیات خاکورزی ساختمان خاک نیز به خطر افتاد.

وی با بیان اینکه در کشاورزی حفاظتی سه اصل خاک‌ورزی حفاظتی مطرح است، ادامه داد: همچنین توجه به مسائل اقتصادی و اجتماعی به تازگی وارد این محورها شده است و باید گفت که ما کاهش عملکرد محصولات کشاورزی و هدررفتن سرمایه، به طور مستقیم شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

برای حفاظت از خاک، مطالعه و اجرای طرح‌های مختلف تامین آب از قبیل سدهای کوتاه خاکی، آب بندان ‎ ها، زهکشی و استخرهای بتنی ذخیره آب باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

عدم توجه کافی به فرسایش به دلیل این است که تبعات آن در کوتاه ‌مدت چندان محسوس نیست

دکتر غلامرضا، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان نیز اظهار کرد: ادامه حیات انسان به شدت وابسته به آب و خاک است اما این دو عنصر حیاتی به طور مداوم در معرض خطر فرسایش و تخریب قرار دارند.

وی بیان کرد: عدم توجه کافی به فرسایش و آثار زیان‌بار آن به دلیل این است که تبعات آن در کوتاه ‌مدت چندان چشمگیر و محسوس نیست.

چمن‌پیرا ادامه داد: برای جلوگیری از آثار سوء فرسایش مانند از بین رفتن پوشش گیاهی، عدم نفوذ آب، کاهش آبدهی و… باید طوری از زمین بهره‌برداری شود که فرسایش در آن ایجاد نشده و یا میزان آن کمتر از مقدار خاکسازی باشد.

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان افزود: با افزایش جمعیت و احساس کمبود آب و غذا، بهره‌برداری‌های نامعقول از طبیعت آغاز و با ترجیح منافع آنی، نابودی منابع طبیعی قابل تجدید پیشرفت کرد.

 وی خاطرنشان کرد: ظهور ریزگردها در بخش‌های جنوبی و غربی کشور ازجمله تبعات ناملموس دیروز و کاملاً مشهود امروز است که البته باید با نگاهی سرزمینی و فراسرزمینی آن نگاه کرد.

چمن‌پیرا گفت: با ضعیف شدن خاک و به دنبال آن از بین رفتن جنگل‌ها و مرتع آب‌های حاصل از بارندگی به جای بالا بردن تولید کشاورزی خاک‌ها را می‌شورند و سرمایه اصلی کشور یعنی خاک به پشت سدها و درون دریاها ریخته می‌شود.

این دکترای آبخیزداری بیان کرد: موضوع فرسایش خاک در ایران را می‌توان بامسئله از دست رفتن خاک آغاز و با تشریح چگونگی هدر رفتن آب‌ها به پایان رساند.

وی با بیان اینکه میزان بارندگی در ایران کمتر از ۳۰ درصد متوسط دنیاست، افزود: قسمت‌های مرکزی، جنوب و غرب ایران ذاتاً حساس به فرسایش بوده و در مناطق مرکزی به خاطر وزش بادهای شدید فرسایش بادی را داریم.

چمن‌پیرا تصریح کرد: در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس نیز به علت افزایش بارندگی و شیب زیاد، میزان فرسایش بالاست.

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان گفت: طبق آمار میزان فرسایش سالانه خاک ایران ۱۶٫۴۵ تن در هکتار است و قاعدتاً لرستان نیز از کشور مستثنی نبوده و مقدار فرسایش خاک آن زیاد است.

باید به خاک علاوه بر اراضی تولید محصول به عنوان یک امر مهم یاد کرد، زیرا خاک نامرغوب می‌تواند با فرسایش مواجه و در هنگام سیل و بارندگی دچار رانش شود و حوادث جبران ناپذیری به وجود آورد.

منشأ بسیاری از خاک‌های مناطق ایران سازندهای آهکی است

در این باره فاطمه پرویزی، کارشناس بخش تحقیقات خاک و آب نیز گفت: برای بهره‌برداری صحیح از انواع مختلف خاک‌های کشور برای تولید محصولات زراعی و باغی باید منابع خاک را به خوبی شناخت.

وی اضافه کرد: بررسی دقیق خاک به دنبال انجام تجزیه‌های درست و دقیق نمونه‌های خاک امکان‌پذیر است.

پرویزی ادامه داد: منشأ بسیاری از خاک‌های مناطق ایران ازجمله لرستان از سازندهای آهکی است که محدود کننده رشد گیاهان نیز محسوب می‌شود.

این پژوهشگر ادامه داد: در استان جاهایی که بارندگی بالا، آبشویی زیاد و متوسط دمایی نیز کم است تجمع آهک کمتری دیده می‌شود و جریان‌های آبشویی نیز گاهاً باعث ایجاد لایه‌ای نفوذناپذیر در خاک خواهد شد که بخش عمده آن آهک است.

وی ادامه داد: آهک در خاک‌های سنگین باعث چسبندگی ذرات شده و از طرفی میزان اسیدیته خاک را نیز افزایش می‌دهد که درنهایت منجر به خارج شدن عناصر از دسترس گیاه می‌شود.

تنظیم تدوین و تنظیم سند آمایش سرزمین می‌تواند یک گام خیلی مهم در صنعت کشاورزی باشد.

در سطح ملی و استانی سایت ‎ های دائمی ارزیابی فرسایش نداریم

دکتر مراد سپهوند، رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان، نیز در این باره اظهار کرد: اراضی( lands ) با خاک ها ( soils ) کمی متفاوت هستند. اراضی جلوه بیرونی و در معرض دید پوسته زمین بوده که شامل کوه ‎ ها، تپه ‎ ها، آب ‎ ها و… هستند.

وی با بیان اینکه اراضی ممکن است خاک داشته یا نداشته باشند، افزود: بنابراین خاک ‎ ‌ها در زمره اراضی هستند ولی اراضی ممکن است در زمره خاک ها نباشند.

سپهوند با اشاره به اینکه اراضی قابل کشت را معادل خاک ‎ ها در نظر می ‎ گیریم، ادامه داد: بی تردید مهم ‎ ترین عامل تهدید کننده اراضی قابل کشت و خاک ‎ ها فرسایش آبی و بادی است.

این عضو بخش تحقیقات آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان بیان کرد: متاسفانه در رابطه با سنجش میزان فرسایش در سطح کشور کار جدی و بلند مدت علمی انجام نشده و تنها بررسی ‎ های موردی و نتایج بعضی پژوهش ‎ ها و پایان نامه ‎ ها موجود است.

وی ادامه داد: متاسفانه در سطح ملی و استانی سایت‌های دائمی ارزیابی فرسایش نداریم و به همین دلیل هر کسی به خود اجازه می ‎ دهد در این رابطه اظهارنظر کند.

رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی لرستان تصریح کرد: میزان فرسایش در کشور ما ۲ تا ۵ برابر میزان جهانی است و این به دلیل شرایط خاص اقلیمی و توپوگرافی و زمین شناسی کشور ما و البته نحوه برخورد ناصواب در بهره برداری از منابع اراضی و خاک ‎ های ‎ مان است.

سپهوند ادامه داد: وضعیت پستی و بلندی، نوع سازند، وضعیت پوشش گیاهی و نوع کاربری( land use ) در میزان فرسایش بسیار دخیل هستند.

وی خاطرنشان کرد: مسلما در سطح استان ما حوضه ‎ ها و زیر حوضه ‎ های حساس به فرسایش داریم که میزان فرسایش آنها ممکن است به ۳۰ یا ۴۰ تن در هکتار در سال و حتی بیشتر مانند سازندهای مارنی زاگرس و البرز یا سازند گچساران هم برسد.

عضو بخش تحقیقات آب و خاک مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان خاطرنشان کرد: سیل اخیر که بخشی از اراضی دشت جایدر را زیر آب برد عمدتا مربوط به سازند حساس به فرسایش گچساران بود که در شرق پلدختر واقع شده است. رواناب این سازند قبلا به تالاب گری بلمک وارد می شد که به خاطر احداث زهکش  حجم زیادی از آب وارد اراضی شد.

سپهوند در پاسخ به اینکه برنامه عملی کنترل فرسایش(آبی) چه باید باشد؟ گفت: راهکاری که فانتزی و غیرعملی نباشد و درست به هدف بخورد.

وی با بیان اینکه در سطح استان چند بخش اراضی داریم که کم و بیش مواجه با فرسایش هستند، ادامه داد: هر کدام از اراضی بالادست(کوه ها و تپه ها)، اراضی دیم پرشیب، دیم با شیب ملایم(زیر۱۲درصد)، دیم کم شیب و زمین ‎ های آبی خصوصیات خاص خود را دارند و برای کنترل فرسایش راهکارهای خاصی را می ‎ طلبند.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان بیان کرد: جنگل و مرتع در کنترل فرسایش بسیار مهم هستند بنابراین حل معضل فرسایش تا حدود زیادی بستگی به این دارد که استراتژی دولت با مشارکت مردم در رابطه با این دو چگونه باشد؟

سپهوند خاطرنشان کرد: تجربه ثابت کرده که برای محافظت از جنگل ‎ ها راهی جز مشارکت آگاهانه بهره برداران و تامین حداقل منافع آنان وجود ندارد. به همین دلیل باید حساب شده و زیر نظر دولت اجازه استفاده از ضایعات جنگل را داد تا در مردم احساس تعلق به وجود بیاید.

وی گفت: باید در حد forest health اجازه بهره برداری را به افراد داد. این رهیافت توصیه سرویس حفاظت از جنگل‌های آمریکا هم هست. مردم می ‎ توانند چوب ‎ ها، تنه ‎ های خشک شده و پوسیده را مورد استفاده قرار دهند و این به نفع جنگل هم هست. به این ترتیب ساکنان مناطق جنگلی احساس مشارکت و تعلق خاطر بیشتری خواهند کرد و خود حافظ جنگل می ‎ شوند.

خاک تامین کننده  غذا، پایه و اساس پوشش گیاهی برای کشت و  مدیریت خوراک، فیبر، سوخت و فرآورده ‎ های دارویی، حافظ تنوع زیستی سیاره زمین، نگه ‎ دارنده یک چهارم از کل تنوع زیستی جهان، نقش اصلی در تحولات آب و هوایی و چرخه کربن، ذخیره کننده و بهبود دهنده مراجع آبی در مقابل سیل و خشکسالی است؛ با توجه به نقش‌های مکرر و حیاتی خاک در طبیعت، حفظ آن برای آینده پایدار و امنیت غذایی ضروری است.

گزارش از سمیرا عزیزی خبرنگار ایسنا منطقه لرستان

انتهای پیام