پیامد تصویب حریم گسل ها – علی بیت اللهی*

سوم اردیبهشت امسال ۱۳۹۷ (مصادف با روز معمار) در جلسه شورایعالی معماری و شهرسازی، با حضور وزیر راه و شهرسازی، حریم گسل های شهر تبریز، که پیشتر و در مدت یکسال گذاشته بر روی آن کار شده بود، به تصویب رسید. گسل شمال تبریز بعنوان مهمترین ساختار تکتونیکی گستره تبریز و اطراف آن، نقش واضحی در رخدادهای لرزه ای در شمالغرب آذربایجان داشته است.
زمین لرزه ها، از حوادث مستمر و رعب انگیز تبریز بوده و این شهر، همواره از این حادثه، آسیب های فراوان دیده است. تبریز چندین مرتبه براثر زلزل های سترگ ویران شده، سپس شهری از نو ساخته و پدید آمده است.
گسل شمال تبریز که به موازات جادهٔ اصلی تبریز- بستان‌آباد امتداد یافته مسبب زمین‌لرزهٔ سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷٫۶ است. هرچند این گسله در سدهٔ حاضر فعالیت مشخصی نداشته ‌است اما شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان می‌دهد که دورهٔ بازگشت زمین ‌لرزه‌های شدید و مخرب در تبریز می‌تواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد. تاریخ زمین لرزه های تبریز، مملو از زلزله های مخرب است؛ بنا به روایت های مختلف تبریز ۱۲ بار تحت تاثیر زلزله های مخرب بشدت آسیب دیده و گاه بکلی ویران شده است.
ساخت و سازهای بی رویه شهری و گسترش لجام گسیخته شهر و مشکل حاشیه نشینی در این شهر بعنوان اصلی مباحث افزایش قابل ملاحظه خطرپذیری لرزه ای است و بنابراین لازم بود که حرکتی ملموس و مشهود برای کاهش ریسک و کم کردن تلفات زلزله های احتمالی آتی در کلانشهر تبریز به عمل آید.
تعیین حریم گسل های شهر تبریز با هدف ممنوعیت ساخت برج ها و ساختمان های بسیار مهم روی آن و کنترل سختگیرانه تر ساخت و سازهای مرسوم طبق ضوابط ویژه، از جمله این کار بود.
اهمیت تعیین حریم گسل های شهر تبریز در چند محور اساسی است که آن را از بقیه کارهای مهندسی و علمی متمایز می سازد:
– کار تعیین حریم گسل های شهر تبریز، بعد از تهیه حریم های گسل های شهر تهران، تجربه موفق هم افزائی و همگرائی بین نهادهای مختلف تحقیقاتی و علمی و اجرائی و مدیریتی کشور بود که می تواند الگوئی مناسب دیگری برای سایر شهرها باشد که براساس مصوبه های شورایعالی معماری و شهرسازی موظف شده اند با محوریت وزارت راه و شهرسازی کار تهیه حریم گسل ها را به سرانجام برسانند.
– حریم های تعیین شده برای گسل های شناخته شده شهر تبریز همانند شهر تهران، کاری ادامه دار و تدقیق پذیر است که با افزون شدن دانش و اطلاعات ما در مورد گسل های شهر تبریز، بر دقت آن افزوده خواهد شد. لزوم کار مستمر بر روی گسل های شهر تبریز، لزوم مطالعات دقیق تر و اندازه گیری های مستمر آتی، کاری است که که انجام آن به سازمان زمین شناسی سپرده شده است که یکی از وظایف حاکمیتی آن سازمان نیز است.
– در حریم گسل های اصلی، مصوب شد ساختمان های بسیار مهم مانند بیمارستان ها ساخته نشود. ساختمان با بیش از هشت طبقه ساخته نشود. واضح است که بیمارستان های واقع در حریم گسل ها برای مقاوم سازی و بازبینی های لرزه ای در اولویت وزارت بهداشت قرار گیرند.
– از ساختمان های بسیار مهم دیگر، مدارس واقع در حریم گسل ها هستند. متاسفانه مدارسی در شهر تبریز وجود دارند که کیفیت پایینی از نظر مقاومت در برابر زلزله دارند. سازمان توسعه و نوسازی مدارس وزارت آموزش و پرورش باید در این زمینه اقدام جدی را دنبال کند.
– ساختمان های خطرزا مانند پمپ بنزین ها، مخازن گازهای خطرزا، انبارهای نگهداری سموم و مواد شیمیایی سمی و خطرآفرین واقع در حریم گسل های شهری باید بدقت شناسایی و اقدامات و تمهیدات مدیریتی برای جابجایی آنها آغاز شود.
– شریان های حیاتی نظیر لوله های گاز، نفت، بنزین، آب، مخابرات، برق و … در نقاط تقاطعی با حریم گسل های شهر تبریز باید مورد بازبینی قرار گرفته و اقدامات لازم برای افزایش مقاومت آنها در برابر گسیختگی انجام شود. اطلاعات نشان می دهد در این زمینه نیز اقدامی شروع نشده است. برخورد بوروکراتیک و کند و توام با سهل شمردن مسئله در برخی از نهادها، انجام کارهای ضروری را متاسفانه منتفی و یا با تاخیرهای جدی همراه کرده است. تغییر مداوم و مستمر مسئولان و مدیران سازمان ها و شرکت ها و به تبع آنها به فراموشی سپردن و بی توجهی به کارهای دنبال شده مدیران قبلی نیز مزید بر علت می شود.
– برای ساختمان های مسکونی واقع در حریم گسل ها مقرر شده تا ضوابط خاص ساخت و ساز تدوین شود. این ساختمانها که از نظر تعداد، بیشترین تعداد نشانه های واقع در حریم های گسل های شهر تبریز را تشکیل می دهند؛ این کار توسط کمیته های تخصصی آیین نامه ۲۸۰۰ در دست اقدام است و انتظار می رود بزودی در همین فصل سال به اتمام برسد.
با توجه به این نکات، لازم است همه از بالاترین مقام های عالیه کشور تا مهندسان و کارشناسان و عموم مردم به زلزله در مراکز جمعیتی متراکم بسیار جدی تر و مسئولانه تر نگاه کنیم. حالت دیر به دیر رخداد زلزله های سترگ، معمولا ذهن های غیر درگیر با موضوع تخصصی زلزله را مشمول فراموشی می کند که نباید این چنین شود.
نمایندگان مجلس در تدوین برنامه ها باید موضوع مخاطرات طبیعی و بویژه زلزله و تخصیص بودجه در این زمینه را فراموش نکنند؛ آیندگان از ما سوال خواهند کرد که برای توسعه پایدار و ارتقاء ایمنی شهرها در برابر زلزله چه کرده ایم.
…………………………………………………
دبیر کارگروه ملی زلزله