مینا حسینی
به گزارش کسب و کارنیوز، این حمایت در پی ایجاد فضای جدیدی شکل گرفت که از سال ۸۹ جرقه آن زده شد. از سال ۸۹ ادبیات جدیدی در فضای دانشگاهی کشور متداول شد که بسیار جدید و بکر بود؛ اما بهتدریج با ورود بازیگران جدید به این صحنه اکوسیستمی شکل گرفت به نام اکوسیستم فناوری و نوآوری.
در این اکوسیستم بازیگرانی وارد صحنه شدهاند به نام شرکتهای دانشبنیان و استارتآپها. چنین کسبوکارهای نوپایی همچون نوزادی هستند که تازه متولد شدهاند و نیاز به مراقبت و حمایت دارند. بنابراین چندی است که تاکید رئیسجمهوری و وزیران استفاده از ظرفیتهای دانشبنیانها و استارتآپهاست. درست است که استارتآپها با نیروی جوانان کشور سرعت زیادی در رشد و رفع مشکلات روشهای سنتی و گرههای جامعه دارند، اما اینطور نیست که یک شرکت استارتآپی یا دانشبنیان بتواند تمامی مشکلات حال و آینده یک جامعه را حل کند و این شرکتها با قرارداد بستن با دولت رستگار شوند. در این میان سازمانها و نهادهایی شعار حمایت از این کسبوکارها را میدهند. از جمله این حامیان میتوان به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی و پارکهای علم و فناوری اشاره کرد. نمونههای زیادی از پز دادنهای دانشبنیانی وجود دارد. یک نمونه از آن حمایتهایی است که ازسوی صندوق نوآوری و شکوفایی صورت میگیرد. با بررسی این نکات و موارد دیگر، این سوال به ذهن میرسد که این صندوق چه نقشی در ظهور و رواج شرکتهای دانشبنیان در کشور داشته است؟ برای پاسخگویی به این سوال، پای صحبتهای معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی نشستیم. در ادامه گفتگوی «کسبوکار» با سیاوش ملکیفر را میخوانید.
در مورد سابقه شکلگیری صندوق نوآوری و شکوفایی و ماموریت آن بفرمایید.
بررسی تجربیات کشورهای موفق در زمینه نوآوری، نشاندهنده مداخله اثربخش نهادهای دولتی در تامین مالی مراحل مختلف توسعه فناوری است. این نهادها از ابزارهای متنوعی مانند کمکهزینهها، وامهای قرضالحسنه با نرخ ترجیحی و سرمایهگذاری خطرپذیر برای تامین مالی توسعه فناوری استفاده میکنند. در ایران نیز صندوق نوآوری و شکوفایی، به عنوان مهمترین نهاد تامین مالی نوآوری کشور، در سال ۱۳۸۹ و براساس ماده ۵ قانون حمایت از شرکتها و موسسات دانشبنیان و تجاریسازی اختراعات با سرمایه اولیه ۳ هزار میلیارد تومان راهاندازی شده است. مطابق این قانون، هدف از تاسیس صندوق نوآوری و شکوفایی «کمک به تحقق و توسعه اقتصاد دانشبنیان؛ تکمیل زنجیره ایده تا بازار؛ تجاریسازی نوآوریها، دستاوردهای پژوهشی و اختراعات؛ کاربردی کردن دانش از طریق ارائه کمکها و خدمات مالی و پشتیبانی به شرکتها و موسسههای دانشبنیان» است.
صندوق نوآوری و شکوفایی ماموریت خود را تامین و ارائه خدمات مالی به شرکتهای دانشبنیان، سرمایهگذاری و راهاندازی صندوقهای سرمایهگذاری مشترک، هدایت سرمایههای ملی و بینالمللی به سمت توسعه فناوری، توانمندسازی شرکتهای دانشبنیان و ارتقای مزیت رقابتی فناورانه شرکتهای دانشبنیان در فضای ملی و بینالمللی میداند.
صندوق چه خدماتی به شرکتهای دانشبنیان ارائه میکند؟
خدمات صندوق به ۴ دسته اصلی تسهیلات، ضمانتنامه، سرمایهگذاری و خدمات توانمندسازی تقسیم میشود:
قدیمیترین و شناختهشدهترین حوزه خدمات صندوق، حوزه «تسهیلات» است که از تسهیلات «نمونهسازی» تا «پیش از تولید صنعتی»، «تولید صنعتی»، «سرمایه در گردش»، «تامین فضای استقرار»، «اشتغالزایی»، «لیزینگ» و «اسناد خزانه اسلامی» را شامل میشود. این تسهیلات عموماً با نرخ ترجیحی و بعضاً با مدل قرضالحسنه به شرکتها ارائه میشود. برای مثال، در تسهیلات لیزینگ، تمامی خریداران و مشتریان محصولات و خدمات دانشبنیان، اعم از افراد حقیقی یا حقوقی، دولتی یا خصوصی، میتوانند برای خرید این نوع محصولات از شرکتهای دانشبنیان، تا ۸۰ درصد مبلغ خرید خود را تسهیلات ۹ درصد ۳۶ ماهه دریافت کنند.
خدمات بعدی، صدور «ضمانتنامه» است که ضمانتنامههای «شرکت در مناقصات»، «پیشپرداخت» و «حسن انجام کار» را در بر میگیرد. این ضمانتنامهها با سپردههای کمتر و کارمزد کمتر از طریق شبکه بانکهای همکار صندوق نوآوری و شکوفایی در اختیار شرکتهای دانشبنیان قرار میگیرد.
سومین حوزه، سرمایهگذاری است که در این حوزه، صندوق در سود و زیان طرحهای فناورانه و نوآورانه با شرکتهای دانشبنیان شریک میشود و خدمات متنوعی از قبیل همسرمایهگذاری تا ضمانت سرمایهگذاری را در بر میگیرد. این حوزه تقریباً جوانترین حوزه خدمات صندوق است و اخیراً دستخوش تغییرات جدی شده است.
اما چهارمین و آخرین حوزه، «توانمندسازی» است که ماهیت بلاعوض دارد. به این معنا که شرکتها میتوانند ۵۰ تا ۹۰ درصد هزینه خدمات آموزشی، مشاورهای، عارضهیابی، حضور در نمایشگاههای داخلی و خارجی، دریافت و تمدید استانداردها و گواهینامههای فنی و همچنین خدمات حفاظت از مالکیت فکری (اعم از ثبت نشان تجاری، طرح صنعتی و اختراع در داخل یا خارج کشور) را از صندوق نوآوری و شکوفایی بهطور بلاعوض دریافت کنند. برای مثال تمامی شرکتهای دانشبنیان در سراسر کشور، در سال جاری میتوانند برای حضور در حدود ۹۰ نمایشگاه داخلی مصوب تا سقف ۲۰ میلیون تومان و برای حضور در حدود ۷۰ نمایشگاه خارجی مصوب تا سقف ۸۰ میلیون تومان از کمک بلاعوض صندوق نوآوری و شکوفایی بهرهمند شوند.
روند تسهیلاتدهی به شرکتهای دانشبنیان از طریق صندوق نوآوری و شکوفایی چگونه است؟
بلافاصله پس از احراز صلاحیت شرکتهای دانشبنیان توسط معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری، این شرکتها برای بهرهمندی از خدمات مالی و اعتباری، به صندوق نوآوری و شکوفایی معرفی میشوند؛ اما خدمات صندوق متنوع و تخصصی است. شرکتهایی که با ادبیات تامین مالی آشنایی کافی دارند، به سرعت میتوانند از طریق ثبتنام در سامانه «غزال» صندوق، فرایند دریافت خدمات را آغاز کنند. به علاوه، ما برای ترویج خدمات صندوق و آشنایی هرچه بیشتر شرکتها با این خدمات، بهطور منظم جلسات گروهی و اختصاصی «معرفی خدمات صندوق» را برای شرکتها برگزار میکنیم. برای مثال، هر سه ماه یک بار جلسات فصلی «معرفی خدمات صندوق» برای شرکتهای دانشبنیان جدید را داریم که در سال جاری تاکنون دو نوبت برگزار شده و در هر نوبت بیش از ۲۰۰ شرکت در آن حضور داشتهاند. همچنین برای شناخت بهتر نیاز هر شرکت دانشبنیان و معرفی خدمت یا خدمات مناسب به آن، جلسات اختصاصی «معرفی خدمات صندوق» را نیز داریم که حسب درخواست شرکتهای دانشبنیان برگزار میشود و آغازگر فرایند درخواست خدمات توسط شرکتهاست.
همچنین برای تسهیل خدماترسانی به شرکتهای دانشبنیان استانها، از سال گذشته سفرهای استانی نیز در دستور کار صندوق قرار گرفته است. در این سفرها، با مشارکت دستگاههای اداری و اجرایی استان و بهویژه پارکهای علم و فناوری، از تمام شرکتهای دانشبنیان استان دعوت میشود تا در جلسه «معرفی خدمات صندوق» شرکت کنند و با خدمات صندوق آشنا شوند. متعاقب این جلسات گروهی، جلسات اختصاصی ویژه هر شرکت دانشبنیان نیز فراخور نیاز برگزار میشود. در مجموع قصد ما این است که شرکتها در فضایی آرام با همه خدمات صندوق آشنا شوند و خدمت یا خدمات مورد نیاز خود را شناسایی کنند.
آیا سرعت و پرداخت بهموقع کمک مالی به شرکتهای دانشبنیان در صندوق رعایت میشود؟
ما در صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان یک نهاد تامین مالی معتقدیم سرمایه و نقدینگی، سکهای است که روی دیگر آن، «زمان» است. منابع مالی اگر در زمان مناسب به شرکتهای دانشبنیان تزریق نشود، اثربخشی کافی را نخواهد داشت و چه بسا اثر معکوس هم داشته باشد؛ ازاینرو یکی از رویکردها و سیاستهای اصلی صندوق در دوره جدید، تسهیل فرایندها و سرعتبخشی به ارائه خدمات است.
برای این منظور چند گام اصلی برداشتهایم. نخست اینکه به جای یک صف، چند صف ایجاد کردهایم: شرکتهای دانشبنیان بزرگ که میتوانند با بانکها تعامل کنند، برای بهرهمندی از برخی خدمات و بهویژه «تسهیلات سرمایه در گردش» فوراً ظرف کمتر از یک هفته برای دریافت این تسهیلات با نرخ ترجیحی به بانکها معرفی میشوند و فرایند دریافت تسهیلات را آغاز میکنند. تاکنون بیش از ۸ بانک به شبکه همکاران صندوق نوآوری و شکوفایی پیوستهاند و این تعداد همچنان رو به افزایش است.
همچنین شرکتهای دانشبنیانی که درخواست تسهیلات محدودتر ـ مثلاً زیر ۵۰۰ میلیون تومان ـ دارند، به سرعت و بدون فوت وقت برای دریافت تسهیلات به بیش از ۲۰ صندوق پژوهش و فناوری معرفی میشوند. صندوقهای پژوهش و فناوری از لحاظ ماهیتی صندوقهای غیردولتی هستند که مجوز فعالیت آنها توسط کارگروه صندوقهای پژوهش و فناوری صادر میشود که ریاست آن بر عهده وزیر علوم است و دبیرخانه آن در صندوق نوآوری و شکوفایی مستقر است. طی یک سال گذشته، صندوق نوآوری و شکوفایی مجموعاً حدود ۱۵۰۰ میلیارد تومان تسهیلات ترجیحی و خط اعتباری در اختیار این صندوقها قرار داده است. گشایش دو مسیر جانبی ـ مسیر بانکها و مسیر صندوقهای پژوهش و فناوری ـ در کنار مسیر داخلی صندوق نوآوری و شکوفایی، باعث شده است شرکتهای دانشبنیان متقاضی دریافت تسهیلات به جای یک صف در بیش از ۳۰ صف توزیع شده و به همین دلیل فرایند خدماترسانی به آنها تسهیل و تسریع شود.
یکی دیگر از اقدامات مهم صندوق برای کاهش زمان خدماترسانی به شرکتها، بازمهندسی فرایندهای داخلی صندوق بوده است. برای مثال، به کمک بازمهندسی فرایند اعطای ضمانتنامه به شرکتهای دانشبنیان در سال گذشته توانستیم طول این فرایند را از بیش از ۶۰ روز به کمتر از یک هفته و تحت شرایطی به حدود یک روز کاهش دهیم. این امر در یک سال گذشته به صدور ضمانتنامههای مذکور تا بیش از ۱۸ برابر مجموع سالهای گذشته صندوق منجر شده است. بازمهندسی سایر خدمات نیز در جریان است.
آیا دانشبنیانها مساله وثیقه و ضامن برای دریافت تسهیلات دارند؟
در پاسخ به این سوال باید ابتدا یادآوری کنم که نباید همه خدمات صندوق نوآوری و شکوفایی را در «تسهیلات» خلاصه کرد. خدمات «سرمایهگذاری و مشارکت» یا خدمات بلاعوض «توانمندسازی» صندوق به لحاظ ماهیت به کلی با تسهیلات متفاوت است و دریافت آنها نیازی به وثیقه یا ضامن ندارد.
اما در حوزه تسهیلات، شرکتها برای دریافت تسهیلات عموماً باید یک «طرح» ارائه کنند که حاوی اطلاعات کلی شرکت و قصد شرکت از دریافت تسهیلات است. صندوق براساس ریسکهای فنی و بازار هر طرح، سابقه یا سوابق شرکت متقاضی نزد صندوق، سابقه اعتباری شرکت و سهامداران آن نزد شبکه بانکی و عوامل دیگری از این دست، «ریسک» هر طرح را جداگانه ارزیابی میکند و در جریان این ارزیابی است که وثیقه یا ضمانت تسهیلات مشخص میشود. وثایق و تضامین مورد پذیرش صندوق متنوع است و از چک و سفته تا ضامن، محل اجرای طرح، ماشینآلات و تجهیزات، وثیقه ملکی، اسناد خزانه اسلامی، توثیق سهام یا ترکیبی از این وثایق را در بر میگیرد. بنابراین اینطور نیست که همه شرکتها برای دریافت انواع تسهیلات باید فرضاً وثیقه ملکی ارائه کنند. بنابراین به نظر میرسد عمده شرکتهای دانشبنیان از نظر تامین وثایق و تضامین مدنظر مشکل خاصی ندارند. آمار عملکرد صندوق گواه این مدعاست.
نظر شما درباره دانشبنیاننماهایی که سعی میکنند از تسهیلات صندوق استفاده کنند، اما دانشبنیان نیستند، چیست؟
فرایند احراز صلاحیت دانشبنیانی شرکتها بسیار شفاف است و معیارهای روشنی دارد. به علاوه، همه شرکتهای دانشبنیان بهطور منظم و دورهای مورد ارزیابی مجدد قرار میگیرند و اگر نتوانند معیارهای مدنظر را پاس کنند، از فهرست شرکتهای دانشبنیان خارج میشوند. بنابراین ما عملاً شرکتی نداریم که دانشبنیان نباشد، اما در فهرست شرکتهای دانشبنیان باشد. صندوق مطابق قانون مکلف است از همه شرکتهایی که توانستهاند در معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری فرایند احراز صلاحیت دانشبنیان را با موفقیت پشت سر بگذرانند، حمایت کند و همین کار را هم انجام میدهد. از نظر ما همه شرکتهای دانشبنیان واقعاً دانشبنیان هستند. به لحاظ عملیاتی نیز امکان اینکه شرکتی خارج از فهرست شرکتهای دانشبنیان اعلامشده از سوی معاونت علمی و فناوری ریاستجمهوری وارد فرایندهای خدماترسانی صندوق شوند، وجود ندارد.
اما ممکن است برخی از ناظران بیرونی با مقایسه دو یا چند شرکت دانشبنیان به این نتیجه برسند که سطح فناوری یا میزان پیچیدگی محصولات این شرکتها یکسان نیست و برایشان این سوال پیش بیاید که اگر شرکت «الف» با محصول بسیار پیشرفتهای که دارد، دانشبنیان شده، چطور ممکن است شرکت «ب» که محصولی با پیچیدگی کمتر دارد نیز دانشبنیان شده باشد؟
در پاسخ به این سوال توجه به دو نکته ضروری است. نخست اینکه دقت کنید تکتک محصولات و خدمات شرکتهای دانشبنیان بهطور جداگانه و کاملاً مستقل ارزیابی میشود و چه بسیار شرکتهایی که برخی محصولات آنها دانشبنیان است و برخی دیگر نه. بنابراین ممکن است شما محصول شماره یک یک شرکت را که پیچیدگی فنی زیادی ندارد دیده باشید و تعجب کنید که چرا سازنده این محصول دانشبنیان است؟ در صورتی که شاید این شرکت برای محصول شماره ۲ که به لحاظ فنی بسیار پیچیده و پیشرفته است دانشبنیان شده باشد.
و نکته دوم این است که محصولات و خدمات شرکتهای دانشبنیان در دو سطح ارزیابی میشود: ۱) سطح بسیار پیچیده و پیشرفته که شرکتهای این دسته، شرکتهای دانشبنیان نوع یک محسوب میشوند و از معافیت مالیاتی نیز برخوردارند، و ۲) سطح با پیچیدگی فنی متوسط به بالا، که شرکتهای این دسته، شرکت دانشبنیان نوع ۲ محسوب میشوند و از معافیت مالیاتی برخوردار نیستند.