روش مدل‌سازی (Modeling Method)

دنیای واقعی، یعنی دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، بسیار پیچیده‌تر از آن است که به آن آگاهی داریم. به دلیل همین پیچیدگی است که مدل‌ها ساخته می‌شوند تا دنیای واقعی را ساده‌تر بیان کنند. در حقیقت ابتدا وجود عینی و خارجی جدا از انسان، با حواس فیزیکی درک می‌شود . سپس فرد از طریق فعالیت‌های ذهنی، آن واقعیت خارجی را که آگاهانه درک شده است، پردازش و تجزیه و تحلیل می‌کند و برای آن یک وجود ذهنی در قالب تعبیر و تفسیر می‌سازد. تفسیر ما از واقعیت‌های خارجی«وجود ذهنی» در قالب حروف، نشانه‌ها، نمادها، شکل‌ها، استعاره‌ها و … در عالم خارج نمایش داده می‌شود. در این نمایش مدل‌ها به طور روشن مطرح می‌شوند و شکل می‌گیرند. برخی روش مدل‌سازی را به عنوان روشی مستقل در پژوهش به شمار می‌آورند؛ از آن جهت که می‌توان پژوهش را از آغاز با هدف خروجی آن به عنوان «مدل» و «مدل‌سازی» رقم زد. عده‌ای نیز «مدل»، «مدل‌سازی» و «خروجی مدل» را یکی از مکمل‌های پژوهش کیفی به شمار می‌آورند. یعنی روش‌هایی که ضمن انجام تحلیل و پژوهش، خروجی «مدل‌وارگی» و اعتباربخشی مدل مورد ادعا را در کارنامه­ خود ثبت می‌کنند. مدل، ابزاری برای تحلیل واقعیت‌ها و روشی کنترلی برای شرح و تاویل درباره­ روابط بین دو متغیر و دستگاهی از مفاهیم یا پدیده‌های آشنا همراه با استعاره‌های نظام‌مند است که قدرت تبیین دارد و به منظور نظم دادن و ساده‌سازی دیدگاه ما درباره­ واقعیت ساخته می‌شود. مدل‌ها بایستی ساده و خلاصه باشند، گویای جنبه‌های اصلی پدیده‌های مورد نظر باشند، با واقعیت‌های یک سیستم یا نظریه­ هماهنگی و تطابق داشته باشند و برای تبیین و تشریح پدیده‌ها یا سیستم، کارآمد باشند. هنر مدل‌سازی، ساده‌سازی و نشان دادن مسیر و ارتباط مراحل است. بنابراین در بررسی هر مساله‌ای باید اغلب خصوصیات متکثر نامربوط به آن را حذف و فقط آن دسته از خصوصیات را که مستقیما به هدف بررسی مساله ربط پیدا می‌کند در بررسی دخیل کرد. مدل‌ها دارای ویژگی‌های خاصی هستند به عنوان مثال: مدل‌ها به طور تدریجی کامل شده و  و به واقعیت نزدیک‌تر می‌شوند، اما هیچ­گاه بر آن منطبق نمی‌شوند. بنابراین مدل‌ها همواره ناقص هستند و تنها وجوهی از واقعیت در مدل انعکاس پیدا می­‌کند که پژوهشگر، آنها را مهم تلقی می‌کند. از تمایزات شاخص روش پژوهش مدل‌سازی با سایر روش‌های پژوهش کیفی این است که این روش گاهی به عنوان خروجی سایر روش‌های کیفی و حتی کمی به شمار می‌رود. به زعم برخی از ارباب پژوهش، مدل‌سازی ابزار معین پژوهش برای بیان مینیاتوری اطلاعات پهن و گسترده است و برخی نیز معتقدند مدل‌سازی خود روش مستقل پژوهشی است. تمایز اصلی آن با سایر روش‌ها تعیین تکلیف خود از آغاز با ادعای ارائه مدل یا مدل‌های مفهومی و یا چارچوب‌های ادراکی است.