آیا زور میراث فرهنگی به سرمایه‌داری می‎رسد؟

به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از ایسنا, پس از زنده به گور کردن آثار کشف شده طی حفاری‌های پروژه والمان در کم‌تر از یک هفته و دخالت‌های واضح و عامدانه در بافت تاریخی تبریز و تکرار نامهربانی با آثار و بناهای تاریخی، نوبت به خانه «بابا خان» رسید و جای خالی مطالعه بافت تاریخی قبل از شروع به کار عملیات‌های عمرانی و احترام به حریم تاریخی این آثار به وضوح حس می‌شود.

خبر در معرض تخریب قرار گرفتن خانه تاریخی «بابا خان» چند روز قبل در حالی منتشر شد که مجید رضازاد عمو زین‌الدینی، مورخ و نویسنده تبریزی خرداد ماه سال ۹۵ در صفحه اینترنتی شخصی‌اش با انتشار مطلبی تحت عنوان «آسیب‌های جدی بر بافت تاریخی و خانه‌های قدیمی‌شهر تبریز» نسبت به تخریب آن هشدار داده بود، هشداری که مسئولان امر با وجود گذشت چهار سال از این هشدار در کمال ناباوری متوجه آن نشده‌اند.

به گفته او، این محله قدیمی ‌امروزه با ساخت و سازهای جدید، بافت قدیمی ‌خود را از دست داده، اما خانه قدیمی «بابا خان» یادآور گذشته‌های تاریخی ‌این محله است و «پورعلی دانشور» در کتاب «تاریخچه محله جمشید آباد» در مورد این خانه می‌نویسد: «خانه باباخان یکی از خانه‌های قدیمی ‌است و خوشبختانه تا بدین تاریخ (۱۳۸۶) از گزند حوادث در امان مانده است.

‌این خانه در کویی به نام«باباخان دؤنگه‌سی» توسط بابا خان ساخته شده است که نوادگان و بازماندگان طایفه بابا خان قدمت آن را حداقل ۱۶۰ سال تخمین زده‌اند. نکته جالب توجه در مورد خانه باباخان ‌این است که نخست بابا خان خانه‌ای برای خود در منطقه مذکور درست می‌کند و بتدریج که فرزندان وی بزرگ می‌شوند، در کنار همان خانه، خانه‌ای برای گذران زندگی خود ساخته‌اند… بطوریکه خانه‌ها شکل قطاری به خود گرفته و جالب‌تر ‌اینکه از خانه‌ها به یکدیگر یک راه مخفی وجود داشته و خانه باباخان راه پله‌های مارپیچی شکل داشته و قلعه مانند است.»

اندکی در مورد «بابا خان»

به گفته این مورخ، معمرین محله جامیشاوان در مورد بابا خان، می‌گویند: «باباخان از افراد قدرتمند و بانفوذ و از جوان مردان محله جامیشاوان بوده است. وی اصلیت قره‌باغی داشته و بعدها به تبریز و به ‌این محله مهاجرت کرده و صاحب اراضی وسیع کشاورزی در محله جامیشاوان شده است.

باباخان از یاران نزدیک «حاج الهیارخان»، دلاور معروف تبریز در دوره ناصرالدین شاه قاجار بوده است. گویند وقتی الهیار خان جهت انتقام گرفتن از «رجبعلی داروغه» به محل درگیری یعنی قانلی دالان فعلی رفته بود، باباخان نیز همراه الهیارخان بوده است و چون بعد از واقعه مذکور مورد تعقیب نیروهای دولتی قرار می‌گیرند، بابا خان نیز به همراه الهیار خان مدتی به مکه رفته و بعد از آرام شدن اوضاع مجددا به تبریز باز می‌گردند.»

نکته مورد توجه در مورد قانونی یا غیر قانونی بودن عملیات عمرانی توسط شهرداری منطقه ۴ تبریز، تناقضاتی است که در اظهارات شهردار این منطقه و معاون اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی وجود دارد، شهرداری منطقه ۴ در حالی رد پایش را در خصوص در معرض تهدید قرار گرفتن این خانه تاریخی پاک می‌کند که مدارک و مستندات رونمایی شده از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نشان می‌دهد که برای انجام عملیات عمرانی در اطراف خانه تاریخی «بابا خان» هیچ استعلامی از این اداره کل گرفته نشده است.

اکبر امجدی گفته است: محلی که تخریب شده در کنار این خانه تاریخی قرار دارد و پلاک متفاوتی نیز داشته و به صورت دستی تخریب شده است تا خطری متوجه سردرب و خانه باباخان نشود، ما بر روی ساختمانی که ثبت شده باشد اقدام تخریبی انجام ندادیم.

او در حالی مدعی شده است که هیچ تخریب و لطمه‌ای متوجه خانه تاریخی باباخان نشده و مکان تخریب شده در کنار این خانه ارزش تاریخی نداشته و اقدامات شهرداری منطقه ۴ تبریز در این مکان کاملا فنی و قانونی بوده است که معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی در این خصوص گفته است: برای اجرای این عملیات، از میراث فرهنگی استعلام نشده است. تناقض در واکنش به تخریب این خانه تاریخی، یادآور مثل معروف «قسم حضرت عباس یا دم خروس» در اذهان عمومی است.

به گفته علیرضا قوچی، خانه تاریخی «بابا خان» از جمله خانه‌های تاریخی است که سر در آن به شماره ۲۲۸۵۰ در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده است و با توجه به ارزش تاریخی این خانه، بهمن ماه سال ۹۸ در خصوص لزوم استعلام از میراث فرهنگی در اجرای این پروژه و دیگر پروژه‌ها در محدوده‌ها و حرائم تاریخی-ثبتی به شهرداری منطقه ۴ تبریز طی نامه‌ای ابلاغ شده که متاسفانه در این خصوص از سوی شهرداری منطقه اقدامی انجام نشده است.

با وجود اقدامات قابل توجه اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در احیا و مرمت خانه‌ها و بسیاری از ابنیه‌های تاریخی که مدت‌ها به دست فراموشی سپرده شده بودند، به نظر می‌رسد که دستور توقف عملیات عمرانی در محوطه‌های تاریخی تنها راهکار مواجهه با تخریب برخی آثار و تجاوز به حریم تاریخی آن‌ها بوده و راهی جز این قبل از نابودی و در معرض تهدید قرار گرفتن آثار تاریخی وجود ندارد، ضمن اینکه ثبت سر درب خانه‌های تاریخی بدون حل مشکل تملک و احیا و بازسازی آن‌ها تسکینی موقت به شمار می‌آید.

یک بام و دو هوای میراث فرهنگی در واکنش به تخریب خانه‌های تاریخی چنین القا می‌کند که گویا زور این اداره کل به سرمایه‌داری نمی‌رسد و پروژه‌های عمرانی بی‌وقفه به مقصد نابودی این خانه‌ها می‌تازند. دستور توقف عملیات عمرانی پس از تخریب بافت‌ و ابنیه تاریخی و یا کشف آثار تاریخی نیز تبدیل به روالی طبیعی و واکنشی معمولی از سوی متولیان امر شده است و به نظر می‌رسد مسئولان، نوشتن جوابیه و ترتیب دادن گفت‌وگویی در حد «من نبودم» را برای پاسخ به افکار عمومی کافی می‌دانند، با ادامه روند کنونی و واکنش‌هایی از این قبیل باید منتظر تخریب حدود ۸۰۰ خانه تاریخی موجود در تبریز شد.

عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز معتقد است که چنین واکنش‌هایی ظاهرا تبدیل به رویه‌ای بی دردسر برای مدیریت شهری شده و توجه زیادی به آثار تاریخی نمی‌شود ، وی در این خصوص به ایسنا می‌گوید: با وجود گذشت حدو د سه و نیم سال از مصوبه شورای عالی معماری مبنی بر مکلف شدن ارگان‌های دخیل در زمینه بافت تاریخی و آثار تاریخی تبریز بر تصویب و اجرایی کردن ضوابط و مقررات بافت تاریخی در عرض ۱۰ ماه، هنوز این ضوابط آماده نشده‌اند.

دکتر احد نژاد ابراهیمی می‌افزاید: عدم وجود قوانین و خلأ ناشی از این باعث می‌شود تا آثار تاریخی به راحتی در معرض خطر قرار بگیرد و بخشی از این نیز به عدم وجود نقشه جامع بازمی‌گردد.

او تاکید می‌کند: آثار تاریخی و حریم آن‌ها باید در تبریز و دیگر شهرهای استان بر روی نقشه جامع و ضوابط آن‌ها در قالب یک سری پایگاه‌های اطلاعاتی و نقشه‌های GIS در کنار سایر اطلاعات شهری در این نقشه‌ها در قالب خطوط قرمز و عناصر سلبی که قابل جابجایی نیستند، مشخص شده و تمام ارگان‌ها در زمان اجرای طرح‌های عمرانی شهری مکلف به حفظ آن‌ها شوند.

مدیر عامل انجمن دوست‌داران میراث فرهنگی آذربایجان شرقی می‌گوید: الان به هر دلیلی، زمانی متوجه تخریب بخشی از یک اثر تاریخی یا حریم آن می‌شویم که طرح اجرا شده و ارگان‌های نظارتی پس از تخریب وارد عمل شده و برای ناقص گذاشتن طرح در حال اجرا تلاش می‌کنند و این اقدام پارادوکسی را ایجاد می‌کند و ارزش‌هایی که در میراث فرهنگی باید برای همه نمود پیدا کند، کم رنگ می‌شوند.

به گفته او، طبق ماده ۱۰۲ قانون شهرداری‌ها مصوب ۱۳۳۴ که در سال ۱۳۴۵ نیز الحاقیه‌ای به آن اضافه شده است، به هنگام برخورد با آثار باستانی در هنگام اجرای طرح و برنامه‌های مربوط به توسعه معابر تامین احتیاجات شهری، شهرداری مکلف به جلب موافقت سازمان میراث فرهنگی و تعیین میزان حریم و مناظر ساختمان‌ها و عناصر پیرامون آن است.

او با اشاره به اینکه قانون گذار برای دریافت نتیجه استعلام از میراث فرهنگی سه ماه زمان مشخص کرده است، می‌گوید: که اگر اعلام نتیجه استعلامی سه ماه طول بکشد، شهرداری می‌تواند کارش را ادامه دهد.

عضو هیات علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اسلامی تبریز خاطرنشان می‌کند: در ماده ۵۶۰ قانون مجازات اسلامی و فصل نهم آن که مربوط به تخریب اموال تاریخی و فرهنگی بوده، صراحتا ذکر شده است که هر کسی بدون اجازه از سازمان میراث فرهنگی یا با تخلف از ضوابط مصوب و اعلام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی در حریم آثار تاریخی فرهنگی مبادرت به عملیات عمرانی کند و سبب تزلزل بنیان آن‌ها شود یا تخریبی در آن ایجاد کند، علاوه بر رفع آثار تخلف و جبران خسارت، باید به یک تا سه سال زندان محکوم شود.

او می‌گوید: طبق گفته مدیر کل و معاون میراث فرهنگی استان اگر در مورد عملیات عمرانی در محوطه و اطراف خانه “بابا خان” استعلامی نشده است، آمر و آمران متخلف هستند و باید به مجاری قانونی معرفی شوند.

او با اشاره به موارد مشابه آنچه که در محوطه خانه تاریخی “بابا خان” رخ داده است، بیان می‌کند: ساختمان ۱۰ طبقه‌ای با استفاده از خلأهای قانونی در ضلع جنوبی مسجد تاج‌الدین علیشاه و محوطه آن ساخته شده و چند سالی است که زمزمه‌هایی در خصوص شکسته شدن رای و بی‌ثمر بودن شکایت میراث فرهنگی منتشر شده و فعالیت عمرانی مجدد این مجموعه انجام می شود.

نژاد ابراهیمی می‌گوید: در حریم خانه ذکاء نیز با تخلف آشکار و محرز اقدام به ساخت و ساز شده است، همچنین سازمان قطار شهری هم در ضلع شمالی خانه مجتهدی‌ها گودبرداری‌هایی را بدون توجه به حریم این خانه انجام داده که خوشبختانه الان برطرف شده است.

او می‌افزاید: جا به جا کردن خط سه مترو از خیابان خاقانی به سمت خیابان شهناز که در عرصه بازار جهانی قرار دارد و عبور خط دو مترو از مجاورت برخی از آثار تاریخی از جمله کارهایی است که باعث آسیب رسانی به بناهای تاریخی شده است.

او در خاتمه می‌گوید: خط یک مترو تبریز هم باعث آسیب‌هایی به بناهایی مانند حمام سرهنگ، مسجد کریمخان، موزه آذربایجان و مسجد استاد شاگرد شده و لازم است در حین عملیات‌های اجرایی میراث فرهنگی در راس برنامه‌ها قرار گرفته و ضوابط به خوبی اجرا شود.

راهکار احیا و مرمت خانه‌های تاریخی به کمک بخش خصوصی و تبدیل آن‌ها به رستوران و هتل می‌تواند الگویی برای مسئولان امر در تبریز باشد، چنانچه شهردار منطقه ۸ تبریز نیز پیش‌تر در گفت‌وگویی با ایسنا گفته بود: آماده هستیم تا برای احیای خانه‌های تاریخی توسط داوطلبان و ارائه خدمات فرهنگی و تجاری و استفاده از این‌ خانه‌ها به عنوان هتل یا رستوران، مجوز صادر کنیم.

به گفته علی مدبر، آشنا کردن مردم با توانمندسازی بافت‎های فرسوده با استفاده از تمهیدات و تسهیلات در زمینه احیای خانه‌های قدیمی نیز می‌تواند راهکاری برای حفظ خانه‌های تاریخی متعدد در تبریز باشد.

امید است مردم تبریز از این پس شاهد برخورد قاطعانه‌تری از سوی متولیان امر بوده و دیگر شاهد قربانی شدن ابینه و خانه‌های تاریخی واقع شده در بافت تاریخی به هوای اصلاح بافت فرسوده نباشند.