آتش و رخت سیاه بر قامت درختان سبز

سالانه به طور متوسط بین ۱۰ تا ۲۰ هزار هکتار از جنگل های کشور به علت آتش سوزی از بین می رود،بالاترین میزان وسعت جنگلی که تاکنون در کشور در یک سال بر اثر آتش سوزی از دست داده ایم حدود ۴۲ هزار هکتار است اما متوسط آن ۱۰ تا ۲۰ هزار هکتار است.
به اعتقاد کارشناسان، نتیجه آتش سوزی در جنگل ها فقط ازبین رفتن درختان نیست؛به گفته مصطفی خوشنویس محقق جنگل در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و آبخیزداری و عضو هیات علمی این موسسه؛ طبیعت برای تک تک گونه های گیاهی و جانوری سالها و قرن ها زحمت کشیده است که با هر بار آتش سوزی تمام و یا بیشتر آنها هدر می رود.
به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از ایرنا، وی روز شنبه افزود: عواقب آتش سوزی یک منطقه را می توان از جنبه های مختلف بررسی کرد بزرگترین و مشهودترین آسیبی که یک دامنه ، یک منطقه ، یک جنگل و یک مرتع بر اثر آتش سوزی می بیند این است که در درجه اول پوشش گیاهی خود را از دست می دهد آن چیزی که خیلی راحت به چشم می آید.

*** نابودی کامل برخی گیاهان بر اثر آتش سوزی
وی افزود: اما در این از دست رفتن پوشش گیاهی، گونه های مختلف گیاهی عکس العمل های مختلفی دارند مثلا گونه های سوزنی برگ ها ، ارس ، سرو و کاج وقتی بر اثر وقوع آتش می سوزند دیگر به طور کامل از بین می روند یعنی آن درخت ارسی که بر اثر آتش سوزی می سوزد دیگر شانس ریشه جوش و تنه جوش نخواهد داشت در حالی که گونه ای مانند زالزالک وقتی می سوزد سال بعد این شانس را دارد که از روی کنده، طوقه و ریشه جوانه بزند حتی بلوط ها از روی ریشه جوانه می زنند و بالا می آید.
وی ادامه داد: یا مثلا گونه هایی مانند شیر خشت، نسترن و سماق بعد از آتش سوزی به راحتی ریشه جوش می زنند و بالا می آیند اما سوزنی برگ ها اغلب کاملا از بین می روند، در نتیجه تیپ گیاهی به نفع آنهایی تغییر می کند که شانس ریشه جوش و طوقه جوش بیشتری دارند.

*** نابودی بانک بذر موجود در طبیعت
خوشنویس گفت: در گونه های مرتعی هم همینطور است مانند انواع گون ها، کلاه میر حسن و اسپرس خاردار وقتی می سوزند به طور کامل از بین می روند بنابراین به طور کامل از طبیعت حذف می شوند فقط اگر بذرهایی از آنها مانده باشد و اگر شرایط مناسب باشد شاید مجددا سبز شوند.
این محقق جنگل در موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری تاکید کرد: حجم زیادی از بانک بذر یا آن اندوخته بذری که در طبیعت وجود دارد در اثر حرارت می سوزد و یا همراه شعله آتش از بین می رود.
وی افزود: معمولا آتش سوزی زمانی اتفاق می افتد که پوشش گیاهی به خصوص پوشش مرتعی کامل شده ، رسیده و خشک شده است معمولا در اوایل و یا اواسط بهار که پوشش گیاهی و علفی سبز است آتش سوزی زیاد شکل نمی گیرد وقتی این اتفاق می افتد که پوشش خشک و زرد شده است و راحت می سوزد که در این زمان نیز بذرها رسیده اند که با آتش سوزی اندوخته بذری داخل زمین در آن منطقه می سوزد و شاید مقدار خیلی کمی بذر برای جوانه زنی سال بعد باقی بماند بنابراین شانس احیا برای سال بعد هم خیلی ضعیف خواهد شد.
وی گفت: بنابراین تیپ گیاهی به نفع گونه هایی که ریزوم (به ساقه های زیر زمینی در برخی از گیاهان گفته می‌ شود) دارند یا ریشه های زیر زمینی آنها شانس سبز شدن دارند، تغییر می کند ؛ مثلا برخی از انواع گون ، کلاه میر حسن و اسپرس خاردار از بین می روند و به جای آنها گونه های ریزوم داری مانند مَرغ و گرامینه هایی که داخل خاک جوانه های ریزومی دارند باقی می مانند، یا گونه هایی مانند نسترن ، شیر خشت ، زرشک و سماق جای گونه های سوزنی برگ را می گیرند.

*** آسیب به خاک
خوشنویس افزود: اینها آسیب هایی است که در قسمت هوایی گیاه می بینیم در حالی که آتش سوزی به بافت داخلی خاک هم آسیب وارد می کند، داخل خاک به خصوص در ۱۰ سانتمتری عمق اول خاک حجم زیادی میکروارگانیزم ها مانند انواع قارچ ها، باکتری ها و صدها موجود ذره بینی وجود دارد که با گیاهان به صورت همزیست زندگی می کنند و تمام این موجودات نیز بر اثر گرم شدن و بالا رفتن حرارت خاک ناشی از آتش سوزی از بین می روند.

*** سله بستن خاک/ فرسایش های خندقی
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و آبخیزداری گفت: زمانی که خاکستر ناشی از سوختن درختان بر روی خاک می ریزد با اولین بارندگی سله می بندد یعنی لایه خاک سخت و غیرقابل نفوذ می شود، بنابراین مانع نفوذ آب و اکسیژن به داخل خاک می شود که این هم یک آسیب دیگری است که به خاک وارد می شود و ترکیب بافت سطحی خاک را هم عوض می کند.
وی افزود: زمانی که سطح خاک سله می بندد هم اکسیژن به خوبی وارد خاک نمی شود و هم بارندگی های بعدی که رخ می دهد قبل از اینکه آب به داخل خاک نفوذ کند به جریان سطحی تبدیل می شود و فرسایش زیادی را ایجاد می کند،گاهی فرسایش های شدید خندقی ایجاد می شود.
خوشنویس گفت: برای تشکیل شدن یک سانتیمتر خاک با تفاوت آب و هوایی و شرایط اقلیمی بین ۷۰۰ تا هزار سال زمان نیاز است بنابراین این روند زحمت و زمان زیادی از طبیعت را هدر می دهد.

*** خشک شدن منابع آبی
خوشویس اظهار داشت: پوشش گیاهی مانع از حرکت آب می شود وقتی نباشد جریان سطحی تشدید می شود و سیل به راه می افتد که در این زمان آب فرصتی برای نفوذ به داخل خاک ندارد؛ وقتی که آب نفوذ نمی کند حجم اندوخته آبی داخل خاک کاهش می یابد در نتیجه سفره های زیر زمینی ضعیف، چشمه سارها کم آب، چاه ها خشک و قنات ها بی رمق می شوند اینها بخشی از ضررهایی است که به وجود می آید.
وی افزود: وقتی آب با جریان شدید حرکت می کند خاک را می شوید در واقع بافت سطحی زمین که محل و بستر رویش گیاهان است از دست می رود ، این خاک وارد رودخانه ها و از آنجا به پشت سدها می رسد و باعث پر شدن سدها می شود.

*** بی روح شدن منظر طبیعت
خوشنویش اظهارداشت: علاوه بر اینها با هر آتش سوزی منظر منطقه بی روح می شود زیرا پوشش سبز و زیبای منطقه می سوزد و بسیار سیاه رنگ و بد منظر می شود، وقتی وارد چنین منطقه ای می شوی دیگر نه آن طراوت وجود دارد و نه آن خنکی ، حتی ارزش تفرجگاهی خود را از دست می دهد.

*** نابودی حیات وحش
خوشنویس گفت: بخش دیگر آسیب جدی است که به حیات وحش منطقه وارد می شود، حجم زیادی از پرندگان و جوندگان چه علفخوارها و چه گوشتخوارها جزو بافت و بوم سازه های آن منطقه هستند آنهایی که مانند پرندگان نتوانند سریع پرواز کنند از بین می روند تخم ها ، جوجه ها ، بچه خرگوش ، موش های که زیر بوته ها لانه دارند ، مارها و حشرات همه می سوزند و از بین می روند، وقتی قسمتی از جنگل یا مرتع می سوزد همراه خود حجم زیادی از حیات وحش و بوم سازه ها را از بین می برد.

*** امکان ارزشگذاری ریالی وجود ندارد
این محقق جنگل در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و آبخیزداری گفت: ارزش ریالی جنگل یا پوشش مرتعی، در رویشگاه های مختلف و شکل جنگل متفاوت است، مثلا جامعه درختان ارس در ارتفاعات با یک جامعه درختان راش در شمال و یا با یک مرتع معمولی در مناطق استپی از نظر ارزش ریالی بسیار متفاوت هستند.
وی افزود: یک مرتع استپی وقتی که می سوزد حداقل سال بعد گونه های ریزوم دار آن برمی گردند و جای خودشان را دو مرتبه پر می کنند اما وقتی گونه های ارس می سوزند دیگر شانس برگشتن ندارندو برای همیشه در آن منطقه از بین می روند بنابراین قیمت گذاری کار بسیار سختی است.
خوشنویس گفت: مثلا چگونه برای گیاه کلاه میر حسنی که قطر آن مثلا نیم متر و به ارتفاع ۳۰ سانت است که بین ۶۰ تا ۹۰سال زمان برد تا به چنین رشدی در طبیعت برسد می توان قیمت گذاشت ، طبیعت خیلی زحمت زیادی کشیده تا این بوته ها به این قد و قامت رسیده اند.
وی تاکید کرد: ارزش این نیست که بگوییم مثل این میزان متر مربع چوب سوخته و از بین رفته است، آن رطوبتی که درخت به طبیعت می دهد یا میزان اکسیژنی که تولید می کند را چگونه می توان ارزش گذاری کرد، از سوی دیگر وقتی تک تک پرندگان آشیانه خود را از دست می دهند ، یا جوندگان و خزنده هایی مانند مار نابود می شوند، چگونه می توان ارزش انها را برآورد کرد.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و آبخیزداری تاکید کرد: به عنوان مثال مارها سیکل زندگی در طبیعت را کنترل می کند وجود مار باعث می شود مثلا یک سری جوندگان کنترل شوند بنابراین آیا می توان برای مار قیمت گذاشت.

*** توان جذب گرد و خاک
خوشنویس گفت: تحقیقاتی که درباره درختان بلوط با هدف شناسایی توان جذب گرد و خاک انجام شد نشان داد در هر متر مربع از برگ درخت بلوط ایرانی توان جذب چهاردهم گرم گرد و خاک را دارد ، بنابراین گرد و خاکی که ریه و تنفس ما اثر منفی می گذارد را چگون قیمت گذاری کرد.
وی افزود: بر روی چنارهای حاشیه خیایان ولیعصر تهران تحقیق کردند و مشخص شد سالانه سه میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان منفعت این درختان از جذب گرد و خاک است، وقتی گرد و خاک آلاینده های ریز و فلزات سنگین را با خود وارد ریه های ما می کند و ذرات ریزتر از دو میکرون از داخل جداره ریه ما نفوذ و مستقیم وارد خون می شود و درصد حساسیت انسان را به نسبت به سرطان افزایش می دهد چگونه می توان برای ارزش این درختان قیمت گذاری کرد.
وی تاکید کرد: ارزشی که پوشش گیاهی و درختان برای سلامت انسان و حفظ محیط زیست دارند هزاران برابر بیشتر نسبت به فرایند ماده بایومسی است که صورت چوب و یا گیاه برای چریدن دام برای ما دارد. در واقع اینها ارزش های بوم سازه ای است و بسیار بیشتر از آن چیری است که بخواهیم روی چوب و یا محصولات فرعی مانند میوه برداشت کنیم ، حتی درختان بر اثر ترشحاتی که دارند که مقاومت بدن انسان ها را در مقابل بیماری ها افزایش می دهند، همچنین وقتی جنگل یا نوار درختی در حاشیه خیابان ها شکل می گیرد تا حد زیادی سر و صدا را کاهش می دهد.
وی تصریح کرد: قیمت گذاری تحقیق زیادی می خواهد، در یک منطقه هر چه تنوع چه از نظر گیاهی چه حیات وحش بیشتر باشد قیمت گذاری بالاتر است و کار دشوارتر می شود.

*** تاثیر آتش سوزی ها بر گرمایش زمین
خوشنویس گفت: آتش سوزی ها در روند گرم شدن زمین تاثیر بسزایی دارند ، وقتی منطقه ای آتش می گیرد رنگ سطح آن از سبز به سیاهی تغییر می کند که در این صورت ضریب جذب حرارتی به شدت بالا می رود به همین علت است که در مناطقی که آتش سوزی شده به دلیل سیاه شدن رنگ بافت منطقه همیشه چند درجه گرمتر از مناطقی با بافت سبز و یا خاکی رنگ است.
وی با بیان اینکه گرم شدن آن منطقه بر روی مناطق اطراف هم تاثیر می گذارد افزود: ضمن اینکه وقتی جنگل می سوزد انرژی زیادی در طبیعت تخلیه می کند و تا شعاع زیادی از آن منطقه تحت تاثیر حرارت ناشی از سوختن مواد گیاهی موجود در آن دامنه ها است، ضمن اینکه بعد از آن هم تا سالها به دلیل نبود پوشش گیاهی، نبود تبخیری که گیاه دارد، رنگی که ضریب جذب حرارت آن مقداری پایین تر است باز هم محیط گرم است.

*** فرسایش پاشمانی
همچنین محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها مراتع و آبخیزداری به خبرنگار علمی ایرنا گفت:آتش سوزی های رویشگاه های طبیعی جنگلی و یا مرتعی علاوه بر اینکه بخشی از توان گیاهی و زیست توده را نابود می کند، منجر به کاهش استحصال کربن، کاهش تولید اکسیژن ، مختل شدن فرایند فتوسنتز، و انتشار گازهای گلخانه ای می شود.
یکی از مهمترین خطراتی که آتش سوزی های جنگل ها و مراتع به بار می آورد فرسایش پاشمانی است ، در این شرایط وقتی باران اتفاق می افتد خاک در برابر قطرات باران بی دفاع باشد و منجر به تشکیل نوعی از فرسایش به نان فرسایش پاشمانی می شود که این فرسایش می تواند منجر به جابجایی عظیم تر خاک ، کور شدن خلل و فرج خاک شود و سبب شود تا میزان نفوذ عمودی آب در خاک کاهش یابد که آنهم خسارت سنگینی را به کشاورزی از راه فرسایش خاک و کاهش حاصلخیزی وارد می کند.
وی افزود: زمانی که درختان و پوشش گیاهی از بین می رود قطرات باران با شدت بیشتری به خاک برخورد می کند و موجب پراکنده شدن خاک به اطراف می شود ، چون برگ درختان و یا پوشش های گیاهی از خاک در برابر ضربات باران مانند سپر و ضربه گیر محافظت می کنند که در صورت نبود آنها قطرات باران با ضربه به خاک برخورد می کند که این مساله نفوذ پذیری آب در خاک را کاهش می دهد و هرز آب های گسترده تری ایجاد می کند.

*** فرار و نابودی گونه های جانوری
درویش ادامه داد: خسارت دیگری که آتش سوزی ها وارد می کنند این است حیات وحشی که در آن رویشگاه های جنگلی یا مرتعی هستند یا فرار می کنند و وارد عرصه های خطرناکی می شوند که معمولا توسط مردم یا حوادث غیرمترقبه ای که برای آنها پیش می آید و یا به دلیل نا آشنایی با منطقه و یا وارد شدن به قلمرو دیگر حیوانات کشته می شوند و آنهایی هم که در منطقه آتش گرفته گرفتار می شوند نیز می سوزند و از بین می روند.
این فعال محیط زیست گفت: علاوه بر این بچه های آنها و یا پرندگانی که تخم دارند نیز همه از بین می روند در واقع آتش سوزی یک تنش اکولوژیکی مهمی به جامعه جانوری وارد می کند.
وی اظهار داشت: سالانه به طور متوسط بین ۱۰ تا ۲۰ هزار هکتار از جنگل های کشور به علت آتش سوزی از بین می رود که بالاترین میزانی که تاکنون در یک سال از دست دادیم حدود ۴۲ هزار هکتار است.

*** خسارت مالی و جانی ناشی از آتش سوزی ها
درویش اظهارداشت: خسارت های جانی و مالی به افرادی که برای اطفای حریق های جنگلی می روند محدود به ایران نمی شود امسال در یونان، امریکا، سوئد و پرتغال شاهد کشته شدن تعدادی از ماموران آتش نشانی بودیم این مساله در کشورهای پیشرفته هم اتفاق می افتد.
وی به برخی سخنان مبنی بر اینکه نبود تجهیزات موجب کشته شدن چهار تن از افرادی که برای اطفای حریق مریوان رفته بودند شد گفت: افرادی که می گویند این افراد به علت نبود تجهیزات کشته شدند حتما تا کنون با آتش سوزی واقعی در جنگل مواجه نشده اند چون وقتی این اتفاق می افتد آنهم در سطح وسیع گاهی از دست متخصص ترین و حرفه ای ترین افراد هم کاری بر نمی آید.
درویش ادامه داد: وقتی که سنگ ها در اثر گرما مانند مین عمل می کنند و پرتاب می شوند دیگر از دست کسی کاری ساخته نیست البته خوب است که یگان اطفای حریق هوایی داشته باشیم و بخشی از بحران ها را از طریق هوایی حل می کردیم اما در عین حال اگر این افراد از تجهیزات لازم هم برخوردار بودند متاسفانه ممکن بود این اتفاق باز هم بیفتد.