تاملی بر بایسته های مدیریت مصرف آب

سالها پیش استادانی چون دکتر امین علیزاده و دکتر پرویز کردوانی در کلاسهای درس و سخنرانیهایشان بحران آب و تنشهای آبی امروز را پیش بینی کرده بودند. نخبگانی که صدایشان چندان شنیده نشد، حتی توسط شاگردانشان که بعدها کارگزاران بخش آب شدند. یکی از این شاگردان ‘محمد علایی' است، مردی که خود از سرزمین خشک گناباد برخاسته و با کویر آشنا است. وی پس از ۲۹ سال کار در بخش آب استان خراسان رضوی چند روزی است که به سرپرستی شرکت آب منطقه ای این استان منصوب شده است.
علایی می گوید سالها پیش دکتر علیزاده استاد برجسته بخش آب، چشم اندازی از وضعیت امروز را در کلاسهای درس ارائه می کرد اما آن را جدی نمی گرفتیم و باورمان نمی شد کار به جایی برسد که با شکافهای وحشت آور ناشی از کم آبی در دشتها مواجه شویم.
سیاست ‘مدیریت تامین و توزیع آب' مدتها است که در ایران اجرا شده است. به این معنی که دولت و حاکمیت خود را ملزم می دانند از هر طریقی به ویژه ایجاد سد و حفر چاه عمیق و نیمه عمیق، آب مورد نیاز جمعیت رو به تزاید کشور را تامین کرده و در اختیار آنها بگذارد.
امروز در پس دهه ها از اجرای این سیاست، نه تنها کشور با بحران کم آبی و تنشهای گسترده و متوالی آبی و عوارض متعدد آن رو به روست که نشان می دهد این رویه سیاست درستی نبوده است، بلکه با عوارض دیگری ناشی از کم آبی مواجه است. عوارضی که در ذیل عنوان کلی ‘تغییر اقلیم' قابل احصا است و گرمای بیش از حد و بروز پدیده ریزگردها از مهمترین جلوه های آن است.

* ورشکستگی آب
سرپرست شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: هم اکنون با ورشکستگی آب در این استان مواجهیم.
محمد علایی افزود: اگر روند گذشته روند مثبتی بود بعد از شش دهه با صرف میلیاردها دلار درآمدهای نفتی نمی باید به اینجا می رسیدیم. در این مسیر همه مقصرند هم دولت، هم حاکمیت و هم مردم و در این میان متهم اصلی وزارت نیرو و بخش آب است.
وی ادامه داد: آن نگاه و اندیشه با همه صداقتها، پاکیها، درستیها، شب بیدارماندنها و زحمات کشیده شده مسیر نادرستی بوده که باید از آن مسیر بازگشت.
سرپرست شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: ادامه روند کنونی برداشت آب یعنی نابودی، پس باید در مصرف آب تجدید نظر کرد و هیچ گزینه ای جز کاهش برداشت آب نداریم. باید هر کس به سهم خودش در بخشهای شرب، بهداشت، کشاورزی و بازچرخانی ‘مصرف آب' را مدیریت کند.

* تمدن کاریزی
وی همچنین گفت: اصل و مبنای تمدن ایران ‘کاریزی' بوده یعنی با خشکی سازگاری داشته است و پدران و نیاکان ما با نگاه سازگاری با خشکی، سرآمد مدیریت آب در جهان بودند. قنات پرافتخار قصبه گناباد، سد پرافتخار کولیت طبس و آب انبارها و سایر منابع آبی باستانی ایران زمین گویای این نگاه برجسته هستند.
علایی افزود: هر چه از این نگاه فاصله گرفته ایم به کج راهه و بیراهه رفته ایم. دوباره باید برگردیم به سازگاری با خشکی و در نهایت خدایی که ما را خلق کرده فرموده است ‘از آسمان آبی به اندازه خلق کردم' و اگر اندازه را نگه نداریم بدون شک با توسعه ای ناپایدار مواجه خواهیم شد. توسعه ناپایدار هم یعنی هدر دادن زمان، زمین و منابع٫
وی ادامه داد: باید بتوان منابع آبی موجود را به درستی مدیریت کرد و قدر قطره قطره آب را دانست و بر این مبنا توسعه را شکل دهیم. توسعه ای سازگار با محیط زیست، آب محور و مردم محور.
سرپرست شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: در نگاه جدید مدیریتی منابع آب تشکلهای کشاورزی باید کار اصلی را انجام دهند یعنی تشکلهای قانونی کشاورزان در میدان عمل وارد شوند، کمک کنند و تمام تصدیگری حوزه حاکمیت آب را بر عهده بگیرند. این رویکرد خیلی هم جدید نیست

* مدیریت منابع آب عجین با مدیریت تامین و عرضه
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار هم معتقد است که ساختار مدیریت منابع آب ایران به صورت همه جانبه یعنی از دانش، سازمان و نیروی انسانی با مدیریت تامین و عرضه آب عجین شده است. یعنی همه خودشان را متکفل این دانسته اند که آب بیشتری از هر منبعی عرضه کنند و ندیده شدن مدیریت مصرف، وضعیت بغرنج کنونی را حاکم کرده است.
دکتر محمد فاضلی اخیرا در نشستی در دانشگاه فردوسی مشهد افزود: معنای عجین شدگی این است که در نظام تامین مالی، نیروی انسانی، تاکیدات، گفتمان سیاسی رهبران، مقامات، بوروکراتها و در همه چیز ‘مدیریت عرضه و تامین آب' حضور دارد اما ‘مدیریت مصرف' حضور ندارد.

* آبهای متفاوت
مشاور وزیر نیرو بر لزوم پرهیز از یکسانسازی و یک کاسه سازی در حوزه آب تاکید و بیان کرد: در بین عموم مردم و حتی مسئولان این تصور شایع است که حالا که بیشترین میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است پس باید بر روی کاهش آب در این بخش تمرکز کرد. در حالی که وضعیت آب در جا به جای ایران کشور فرق می کند. مثلا در استان تهران عمده ترین مصرف آب در بخش آب شرب است و اصلا آب کشاورزی را هم گرفته اند و در بخش شرب استفاده می کنند.
وی افزود: ماهیت آب بخش شرب و آب بخش کشاورزی با یکدیگر متفاوت است. وضعیت آب استانها هم با هم متفاوت است، حوضه آبریز دشتها هم با هم فرق دارند و اگر همه اینها یکسان تصور شود و فکر شود که می توان با همه یکسان برخورد کرد عواقب خطرناکی خواهد داشت.
فاضلی موضوع آب را یک واقعیت چندبعدی توصیف و بیان کرد: آب، با آب خیلی فرق دارد. یک آب تولید شده، یک آب از آسمان آمده، یک آب ذخیره چند صد هزار ساله است و یک آب دیگر در لوله منتقل شده است. یک آب ارزش زیست محیطی دارد و آبی دیگر ارزش حیاتی.
وی ادامه داد: آب در یک نقطه ارزش امنیتی دارد، در جایی ارزش اجتماعی اش بیشتر از ارزش اقتصادی است و در جایی دیگر معکوس است. پس درست است که یک واژه آب داریم اما با آبهای متفاوتی مواجهیم.

* آب و اقتصاد سیاسی
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران همچنین گفت: در ایران نمی توان بدون توجه به اقتصاد آب، سازه ها، اقتصاد خرید رای و خرید محبوبیت، آب را هم تحلیل کرد. نمی توان از قیمتهای انرژی گذشت و آب را هم تحلیل کرد.
وی افزود: قیمت گذاری دو منبع آب و انرژی در کشور ما ملاحظات سیاسی دارند یعنی همه سیاستگذاران لحاظ می کنند که قیمت آب و انرژی چه اثری بر محبوبیت و رای و سرنوشت سیاسیشان دارد.
فاضلی ادامه داد: با غلبه همین نگاه طی ۶۰ سال گذشته کشاورزی و صنایعی در کشور ایجاد شده اند که مبنایشان بر آب و برق تقریبا مجانی است و این مساله وابستگی به همین مسیر غلط را ایجاد کرده است و سازمان اداری کشور هم بلد است که با همین قیمتها کار کند.

* تغییر اقلیم، سپر ناکارآمدی
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار همچنین گفت: بسیاری تغییر اقلیم و کاهش باران را سپر تمام ناکارآمدیهای خود کرده اند و همه چیز را به گردن این وضعیت می اندازند. به استثنای سال ۹۷، نمودار واقعی کاهش بارشها نشان می دهد طی ۵۰ ساله اخیر میانگین کاهش بارشها فقط ۱۴ درصد بوده است در حالی که کشوری با ۱۴ درصد کاهش بارش نباید وضعش این باشد.
وی افزود: کم آبی ویژگی اقلیم ایران است اما وضعیت پیش آمده از نتایج و پیامدهای بحران توجه نکردن به کم آبی است.

* گفت و گو
فاضلی ادامه داد: از الزامات رویکرد جدید وزارت نیرو در خصوص آب ‘ارتقا فرهنگ گفت و گو' است که البته نباید از این گفت و گو خوانش سیاسی داشت و به محض اسم بردن از گفت و گو در عرصه آب به یاد برجام دو و سه افتاد.
وی گفت: منظور از گفت و گو در این عرصه، گفت و گو همه ذینفعان از آب است که باید منافعشان را تشخیص دهند و به صورت شفاف مشخص شود در مورد چه حرف می زنند.
این استاد دانشگاه افزود: در ساخت جدید، لازمه گفت و گو ‘تشکلیابی' است چون نمی توان با فرد صحبت کرد و تا وقتی تشکل وجود نداشته باشد اصلا گفت و گو ثمربخش نیست لذا باید تشکل کشاورزان یا آب بران شهری یا آب بران حوزه صنعت و نیز سمنهای مختلف محیط زیست تشکیل و وارد گفت و گو در این عرصه شوند.
وی ادامه داد: همانگونه که در دنیا اتفاقهای مهم در حوزه کارگری با توسعه اتحادیه های کارگری افتاده است اینجا هم با تشکیل اتحادیه های آب بران و در چارچوب اختیارات و مسئولیتها، این اتفاقات خواهد افتاد.
فاضلی گفت: ‘خلق سرمایه اجتماعی و اعتماد' گام دیگر مورد توجه در این رویکرد است که از جمعها، نشستها، کانالهای شبکه های اجتماعی و ساخت فیلم شروع می شود. برای تحقق بخشیدن به ‘مدیریت مصرف آب' باید ائتلافهای اجتماعی نیز از بالاترین سطح ستاد در تهران و دولت تا پایین ترین فرد اداره شکل بگیرد.
وی الزام بعدی را ‘باز توزیع اختیارات و مسئولیتها' ذکر و بیان کرد: نمی توان از مردم خواست مسئول باشند اما اختیار نداشته باشند. مثلا همان تشکلی که اختیار دشتی را در دست می گیرد، در مصرف آب آن صرفه جویی می کند و آب را به میزان لازم در آبخوان نگاه می دارد باید اختیار حفر چاه جدید را هم داشته باشد، نه اینکه آن تشکل صرفه جویی کند و بعد شرکت آب منطقه ای حفر چاه را به دیگری واگذار کند.

* تصحیح شناخت
مشاور وزیر نیرو همچنین گفت: برای تحقق ‘رویکرد مدیریت مصرف آب' باید نقشه ذهنی آدمها تغییر کند زیرا با آدمهایی که نقشه های ذهنشان همان رویه های ۵۰ سال گذشته است راههای جدید طی نخواهد شد.
وی افزود: سالها خود را متولی عرضه آب دانسته ایم اما اصلا ‘دانش مدیریت مصرف و تقاضا' تولید نشده است و نمی دانیم در مورد چه حرف می زنیم و سالهای سال تمام مدیریت مصرفمان در تیزر پخش کردن خلاصه شده است. باید آموزش نیروی انسانی هدف قرار گیرد و دانش چندرشته ای تولید شود. مثلا باید دانش ‘اقتصاد آب، جامعه شناسی آب، انسانشناسی آب، حکومت آب، ارتباطات آب، حقوق آب و علوم سیاسی آب' شکل بگیرد.
فاضلی گفت: در حالی که هنوز در جامعه ما از نسبت علوم اجتماعی و مساله آب پرسیده می شود فردی به نام خانم ‘النا هرت روم' بابت پرداختن به مساله آب و بالاخص آبهای زیرزمینی ازهمین زاویه، جایزه نوبل گرفته است.
۱۹۲۲/۱۸۵۸