موانع اجرای آزادی بیان بزرگترین آسیب رسانه است

در هفدهم مرداد ماه سال ۱۳۷۷، محمود صارمی خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی، به همراه هشت نفر از اعضای کنسولگری ایران در مزار شریف افغانستان به دست گروهک تروریستی طالبان به شهادت رسید.
به همین مناسبت، شورای فرهنگ عمومی، هفدهم مرداد ماه هر سال را به عنوان «روز خبرنگار» نامگذاری کرد.
در روزگاری که از آن به عصر اطلاعات و فن آوری نام می برند، بی تردید نقش خبرنگار به عنوان ابزار اطلاع رسانی، نقشی حیاتی و انکار نشدنی دارد و بررسی مسائل مربوط به این حرفه سنگین در کمال و بهبود هرچه بیشتر آن موثر خواهد بود.
به همین مناسبت خبرنگار گروه فرهنگی ایرنا گفت و گویی با مجید رضاییان استاد دانشگاه و پژوهشگر روزنامه نگاری انجام داده که می خوانیم:

***سوال: ارزیابی شما از آزادی بیان در شرایط کنونی جامعه چیست؟
اگر سوال شود چه تعریفی از رسانه وجود دارد، باید گفت تعریف رسانه دو کلمه است چیزی به نام آزادی بیان و مسئولیت اجتماعی، زمانی که آزادی بیان مطرح می شود یک نظریه هم در ادامه و برابر آن با عنوان مسئولیت اجتماعی طرح می شود.
به این ترتیب که وقتی امنیت شغلی و مصونیت حقوقی برای روزنامه ‌نگار فراهم شد در برابر آنچه کسب می کند و در مقابل آزادی بیان او ، دارای مسئولیت است.
در کشور ما قبل از اینکه به سراغ آزادی بیان بروند به سراغ مسئولیت اجتماعی می روند و درمورد وظایف روزنامه نگار در برابر آنچه که بدست آورده صحبت می شود اما کسی نمی گوید آنچه را باید بدست می آورده ، آیا بدست آورده؟
در کشور ما آزادی بیان آنگونه که در قانون اساسی تصویب شده اجرا نمی شود، موانع اجرای آزادی بیان بزرگترین آسیب برای رسانه است یعنی رسانه وقتی نتواند حرفی را که می خواهد، مطرح کند، لطمه می خورد و آن لطمه، از دست دادن سرمایه اجتماعی برای هر رسانه به نام مخاطب است.
بخصوص مخاطب امروز که زمانی «مخاطب» بود بعد به «کاربر» تبدیل شد و در حال حاضر «خود ارتباط گر» شده یعنی هم دریافت کننده و هم ارسال کننده و هم تولید کننده پیام است، مخاطب امروز خیلی با گذشته فرق می کند، مقایسه می کند ببیند رسانه چه گفت و چه نگفت.

* موانع آزادی بیان در کشور ما
رضائیان خاطرنشان کرد: آزادی بیان در کشور ما با موانع قانونی و فراقانونی مواجه است، موانع قانونی عبارت است از قوانینی که وجود دارد مثل قانون «مطبوعات قدیم» و قانون «نظام جامع همگانی رسانه ها» که نیازمند بازنگری های جدی است.
در تعریف آزادی بیان از منظر قانون باید گفت اینگونه نیست که قانون بخواهد مانع شود چون در مورد آزادی بیان مسائلی وجود دارد که تا یک سطحی قانون فقط باید پشتیبانی کند و نمی تواند تعریف کند.
اما در سطحی که احتمال ورود به حریم خصوصی وجود دارد و یا ممکن است با امنیت ملی در تعارض باشد باید تعاریفی در قانون وجود داشته باشد که خبرنگار کار خود را به درستی بتواند انجام دهد.
این موانع قانونی نیازمند بحث های کاملا کارشناسی از طرف همه رسانه ها و همه پیشکسوتان رسانه با اتکا به سندها و میثاق ها و منشورهای بین المللی مثل میثاق بین المللی پاریس که از طرف فدراسیون بین المللی روزنامه نگاری در این زمینه تصویب و آزادی بیان و رفتار و فعالیت حرفه ای روزنامه نگار در آن تصریح شده است.
اما در کشور ما موانع فراقانونی هم داریم به عبارتی برخی نهادها، ارگان ها و جریان هایی که برداشت های متفاوت از آنچه در قانون تصریح شده، دارند ممکن است خیلی همراه نباشد و اینها همیشه مانع ایجاد کرده اند.

* ورود نیروهای امنیتی به عرصه رسانه به نفع نظام نیست
در رسانه‌های امروز ایران به نفع نظام و انقلاب و مردم است که نیروهای امنیتی را ورود ندهیم و مدیریت رسانه ها دست چهره های امنیتی نباشد.
ورود نیروهای امنیتی به عرصه رسانه باعث می شود کار در مسیر قانونی خود اتفاق نیفتد و این یک آسیب است، تجربه نشان داده ورود اینگونه نیروها چه به عرصه اقتصاد و رسانه چه به عرصه های غیرضروری دیگر، نتیجه عکس داشته است.
باید به جای نگاه امنیتی به رسانه نگاه حرفه ای داشت.

***سوال: قانون مصوب گردش آزاد اطلاعات در چه مرحله ای است ؟
ما قانون را تصویب کردیم بعد در قانونی که تصویب شد گفتیم گردش اطلاعات، آزاد است و دستگاه ها موظفند اطلاعات را شفاف در سایت خود قرار دهند تا در اختیار عموم مردم از جمله خبرنگاران باشد، ولی منعی هم قرار داده ایم که قراردادن اطلاعات به تشخیص خود دستگاه است.
بارها این اتفاق افتاده که خبرنگار مراجعه می کند و دستگاه می گوید ما صلاح نمی دانیم این اطلاعات را در اختیار شما قرار دهیم.

*شفاف سازی جلوی فساد را صددرصد می گیرد
این استاد ارتباطات تاکید کرد: مردم باید قوانین و مقررات و قراردادها را به طور کامل و شفاف بدانند و در جریان آنها قرار گیرند و این جریان شفاف سازی است که جلوی فساد را صددرصد خواهد گرفت.
ما اطلاعات را بر دو دسته می دانیم پنهان و آشکار ، اطلاعات پنهان اطلاعاتی است که مربوط به امنیت ملی است که این مربوط به خبرنگار و روزنامه نگار نیست.
اطلاعات آشکار نیز اطلاعاتی است که جزو حقوق خبرنگار و روزنامه نگار است و باید به دنبال آن برود، اما گاهی اوقات این اطلاعات هم کتمان می شود.
اگر مسئولی اطلاعات یک قرارداد معمولی را کتمان کرد باید علت آن مشخص شود، مثلا در مورد ارز مسافرتی مسیری که طی کرده و اتفاقی که برای آن افتاده اطلاعاتی آشکار است و کسی نمی تواند بگوید این را در اختیار قرار نمی دهیم.
گردش آزاد اطلاعات و بدست آوردن اطلاعات آشکار حتی اگر کتمان شده باشد، پایه ای است برای اینکه خبرنگار از زمین بلند شود و بتواند بدرخشد و وظیفه خود را انجام دهد.
در کشور ما در این مورد مشکل داریم با وجود تصویب قانون که خود یک گام مثبت تلقی می شود، ایرادی در این قانون وجود دارد که باید اصلاح شود.
در مرحله اجرای این قانون هم به دلیل نبود هیچگونه ناظری بر اجرا دچار مشکل هستیم و در بسیاری موارد دستگاه ها اطلاعات را در اختیار رسانه قرار نمی دهند و خبرنگار هم راه به جایی نمی برد.

***سوال: آسیب های درونی عرصه رسانه را چه چیزهایی می دانید؟موانع داخلی یا (مشکلات خبرنگار درون رسانه) چیست؟
رسانه های ما افت کرده اند و حتی در صفحات وب کمتر مورد بازدید واقع می شوند، خود این افت دلایلی دارد که عامل اول همان اقتصاد رسانه و عامل دوم که حائز اهمیت بیشتری است برمی گردد به موانع قانونی.

*مصونیت لازمه کار خبرنگار
در حال حاضر یکی از مشکلات رسانه های ما اقتصاد رسانه است، اقتصاد رسانه های ما در ایران دچار مشکلات ساختاری و جدی است و فقط مطبوعات ما نیستند که دچار مشکل اند.
مشکل دیگر مربوط به موانع قانونی است، اگر رسانه و خبرنگار برای آزادی بیان قدم برداشت و مورد حمایت واقع شد مطابق با قانون است چون در قانون مصونیت خبرنگار مورد تایید واقع شده است.
در دنیا سه قشر از مصونیت برخوردارند دیپلمات ها، قضات و خبرنگاران و این موضوع در قوانین قضایی و جزایی ما نیز باید حل شده و خبرنگار از مصونیت برخودار و به عبارتی رسانه براساس قوانین تعیین شده پاسخگو باشد.

*افت مهارت حرفه ای در خبرنگاران
نکته بعدی در مورد آسیب های رسانه، آموزش است، واقعیت این است که آموزش و مهارت حرفه ای در میان خبرنگاران و روزنامه نگاران ما افت شدیدی کرده است.
در رسانه ۶ فرم پایه داریم خبر، گزارش خبری ، گزارش، مصاحبه، مقاله و نقد و در این فرم های پایه، خبرنگار فقط یاد گرفته «وی گفت»، «وی افزود» داشته باشد و فرق خبر تولیدی با غیر تولیدی را نمی داند و حتی نمی داند چه زمانی باید از شخص استفاده کرد.
در حالیکه خود خبرنگار در شناسه خبر وقتی بیان می کند به گزارش فلان سرویس یعنی مدیریت خبر را برعهده گرفته است و نباید شخص را تکرار کند.
در حال حاضر در مطبوعات و خبرگزاری ها و تولید برنامه های رادیو و تلویزیون تفاوت فاحشی نسبت به قبل مشاهده می شود و شاهد افت هستیم.
قلم ها هم به همین ترتیب افت کرده، از نظر نگارش و توان ادبی جذابیت همیشگی را از دست داده وقتی گزارش نویسی و یادداشت نویسی نکنیم و مقاله و نقد نداشته باشیم ، طبیعی است که مخاطب از خبرنگار فاصله می گیرد و این یک آسیب جدی است.
ما در این زمینه لطمه خورده ایم، به عنوان مثال تا چه حد از فرم عمومی تیتر استفاده می کنیم در حالیکه اطلاع داریم قدرت تیتر ماندگار است، چقدر در این زمینه ها کار کرده ایم؟ اینها باید سنجیده شود و در کل، رسانه ها باید مورد ارزیابی قرار گیرند.
فراهنگ**۳۰۰۹** ۱۷۰۱