ارائه الگوی توسعه پایدار گردشگری شهری (نمونه موردی: شهر لاهیجان)

چکیده
گردشگری شهری به عنوان یکی از عوامل مهم توسعه پایدار شهرها به حساب می آید؛ زیرا با تأکید بر منابع و قابلیت های داخلی شهرها، توسعه شهر را فراهم می کند. توسعه گردشگری شهری با ارتقای ابعاد کمی و کیفی با حداکثر بازده، یکی از مهم ترین فعالیت های عمده مدیریت اجرایی شهرها در عصر حاضر است. در همین راستا، پژوهش حاضر سعی دارد با بررسی مفهوم گردشگری شهری و نقش و اهمیت آن در توسعه شهرها، به ارائه الگویی پایدار در زمینه توسعه آن در شهرها بپردازد تا شهرها با بهره گیری از این عامل پرتوان، به توسعه ای پایدار و متکی بر توانایی های خود دست یابند. پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی توسعه ای و با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است که پس از تشریح نقش و اهمیت گردشگری شهری از طریق مطالعه اسنادی و کتابخانه ای، به بررسی توان ها و چالش های حال و پیش روی شهر لاهیجان و ترسیم اهداف و راههای رسیدن به آن با استفاده از نظر متخصصان و صاحب نظران امر پرداخته شده است. بدین منظور، برای بررسی موضوع از مدل – Meta SWOT استفاده شده است. نتایج حاصل نشان می دهد، مؤلفه وجود تنوع مراکز تفریحی و گردشگری در شهر، بالاترین تناسب راهبردی را داراست و همچنین، مؤلفه های بهبود وضعیت اقتصادی کشور دارای بالاترین قدرت تأثیر گذاری بر اهداف تعیین شده در زمینه توسعه پایدار گردشگری شهر لاهیجان است. همچنین، نتایج نشان می دهد شهر بندر انزلی بزرگترین رقیب منطقه ای شهر لاهیجان محسوب می شود.

مقدمه
گردشگری به عنوان یکی از مهم ترین صنایع توسعه پایدار در هر جامعه ای شناخته می شود که از تحرک بالایی در تغییرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، شهری و محیطی برخوردار است. تمرکز بر جنبه های مختلف صنعت گردشگری، همراه با برنامه ریزی های مدیریت محلی و ملی هر جامعه ای نقش بسیار مهمی در فرآیندهای بین المللی و ملی هر جامعه ای می تواند ایفا کند شریتیان، ۱۳۹۰: ۲). گردشگری، فعالیت اقتصادی پیچیده ای است که به همه منافذ زندگی بشر نفوذ کرده است (۴۹ :۲۰۱۱ ,Nilenkovska). اگر توسعه صنعت گردشگری مناسب با اهداف اجتماعی گسترش پیدا کند، می تواند به رفاه کلی جامعه منجر شود (۱۲۴ :۲۰۱۰ ,Meliou and Maraudas)
جاذبه های گردشگری به عنوان یکی از مؤلفه های اصلی توسعه گردشگری، به مثابه منابع خامی هستند که بهره برداری بهینه از آنها مستلزم توجه به فرایندهای ایجاد ارزش افزوده در آن هاست. صاحب نظران گردشگری در دنیا براساس فضاء ۴ فضای کلی را برای انواع گردشگری مشخص کردهاند: ۱. فضای روستایی با جهانگردی سبز؛ ۲٫ فضای کوهستانی برای ورزش های کوهستانی؛ ۳٫ فضای ساحلی با ویژگیهای منحصربه فرد ساحل مورد نظر؛ ۴. فضای شهری. سرآمد انواع این نوع گردشگری ها براساس فضا، فضای شهری است إشربتیان، ۱۳۹۰: ۵). شهرها به لحاظ دارابودن تاریخ طولانی و استقرار نمادهای باستانی، تاریخی و فرهنگی، ارزشهای ملی هر کشوری به حساب آمده و با دارا بودن مناظر طبیعی از مکان های جذاب برای گردشگران محسوب میشوند (رستگار و همکاران، ۱۳۹۰: ۱۵۶). گردشگری، پدیده ای است که می تواند به موفقیت اقتصادی یک شهر یا حتی در پویایی اجتماعی آن نقش داشته باشد؛ به طوری که در سال های اخیر روند رو به رشد و ارتقای صنعت گردشگری فعال در بسیاری از شهرهای دنیا وجود دارد { :۲۰۱۳ ,Badita
.(۳۴
گردشگری شهری با دو انگیزه و هدف اصلی تجارت (اقتصاد) و فرهنگ شناخته شده است (لاو، ۱۹۹۶: ۶۸) که شامل مسافرت به شهر با انگیزه های مختلف بر پایه جاذبه های گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه می کند، هستند (موحد، ۱۳۸۶: ۳۴). گردشگری شهری به عنوان یکی از زیر بخش های مهم فعالیت گردشگری به میزان زیادی مورد توجه قرار گرفته و در فرایند جهانی شدن، اهمیت روزافزونی یافته است (رحمانی و همکاران، ۱۳۸۹: ۳۶). بازار گردشگری شهری، به سرعت در حال گسترش است و شرایط مطلوب بازار بسیاری از برنامه – ریزان شهری را به توسعه گردشگری به عنوان بخش مهمی از سیاست شهری دچار وسوسه کرده است. گردشگری نه تنها نشان دهنده یک فعالیت اقتصادی بزرگ و مولد در آمد و اشتغال است، بلکه از طریق تأثیر آن بر ایجاد اشتغال، توزیع درآمد، ترویج توسعه اجتماعی و کمک به کاهش فقر پرداخت (۲۲۰ :۲۰۰۹ ,Timuz and Gietz)
با این حال، جذب تعداد بیشتری از گردشگران یک فرایند بدون مشکل نیست، به ویژه در این زمان که ترجیحات سفر همیشه در حال تغییر است. با وجود تنوع گزینه های مربوط به مکان ها یا جاذبه های توریستی، گردشگران اغلب قادر به کنار آمدن با چنین حجم عظیمی از انتخاب نیستند (۱۱ :۲۰۱۲ ,Petrevska and Koceski). با توجه به وابستگی شدید ایران به درآمدهای حاصل از نفت، پایان پذیر بودن این منبع و نوسانهای قیمتی شدید آن در چند سال گذشته، لزوم تغییر در برنامه در جهت استفاده و به کارگیری منابع جایگزین به منظور رهایی از اقتصاد تک محصولی، بیش از بیش در کشور احساس می شود. در این راستا، با توجه به تبدیل شدن صنعت گردشگری به یکی از صنایع برتر دنیا و توانایی بالقوه کشور در این زمینه که از لحاظ جاذبه های تاریخی در رتبه ۱۰ و از لحاظ جاذبه های فرهنگی و طبیعی در بین ۵ کشور برتر دنیا قرار گرفته است (موحد و کهزادی، ۱۳۸۹: ۸۶). کشور ایران، ضمن دارابودن توان های محیطی فراوان که به صورت بالقوه در دسترس هستند، دارای ابنیه تاریخی بسیار پرارزشی است که بسیاری از این توان ها در شهر ها قرار دارد.
با توجه به اهمیت نقش گردشگری شهری در توسعه کشورها و همچنین، پیامدها و اثراتی که این موضوع روی ساختار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و زیست محیطی جوامع شهری کشورها می گذارد، تحقیقات و مطالعات مختلفی از سوی محققان و دانشمندان در این زمینه صورت گرفته است که به برخی از آنها اشاره می شود |
علیزاده (۱۳۸۲)، تأثیر حضور گردشگران بر منابع زیست محیطی را در بخش طرقبه در شهرستان مشهد بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که توسعه گردشگری در این بخش، مشکلات زیست محیطی را به وجود آورده است. از میان تأثیرات منفی در این بخش به آلودگی آب و خاک و هوا و نابودی گیاهان و جانوران اشاره شده است.
در مقاله ای با عنوان «نقش رویدادهای فرهنگی در اقتصاد گردشگری شهری» در سال (۱۳۹۲)، محمدرضا رضوانی و همکاران با بررسی رویدادهای فرهنگی مانند فستیوال ها و نمایشگاههای برگزار شده در شهر و تأثیر آن بر گردشگری شهری به این نتیجه رسیده اند که ضریب تکاثری گردشگری شهری در تهران در حد متوسط جهانی قرار دارد. بر این اساس، با برنامه ریزی صحیح می توان به توسعه نقش گردشگری شهری در این شهر دست یافت و توصیه می کند به برنامه ریزی مدون در این بخش اقدام شود.
در مقاله ای دیگر که در سال (۱۳۹۲) با عنوان «نقش مدیریت شهری در توسعه پایدار گردشگری شهرهای ساحلی» چاپ شده، سید علی حسینی و همکاران به بررسی گردشگری شهری با تأکید بر شهرهای ساحلی پرداخته اند و نتیجه گیری کرده اند که رابطه مثبت و قوی بین مدیران شهری و گردشگری شهری وجود دارد و تصمیمات مدیران در عرصه شهر تأثیر فراوانی بر توسعه یا تضعیف گردشگری شهری دارد؛ بنابراین، باید به این بخش مهم توجه بیشتری شود.
در سال (۱۳۹۲) دکتر کرامت الله زیاری به همراه همکاران در مقاله ای با عنوان «بررسی عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری شهری با تأکید بر عوامل مؤثر بر رضایتمندی ساکنان، نمونه موردی نورآباد ممسنی» به بررسی شرایط گردشگری شهری و رضایتمندی ساکنان پرداخت. در ادامه، با استفاده از مدل کانو مشخص شد که کمترین میزان رضایت گردشگران شهری در زمینه نیازهای اساسی آنهاست که نشان از ضعف عمیق در این بخش داشته
در سال (۱۳۹۱) مقاله ای با عنوان «نقش گردشگری شهری در توسعه اقتصادی کلان شهرها» توسط نوربخش و سراسکانرود ارائه شده است که فرایند گردشگری شهری، جاذبه های گردشگری شهری و انواع آن را بررسی کرده است. در ادامه، به تأثیر اقتصادی گردشگری شهری به خصوص در کلان شهرها پرداخته است و نتیجه گرفته که بسیاری از کلان شهرها آمادگی کافی در زمینه توسعه گردشگری شهری را دارا نیستند.
مقاله ای با عنوان «تأملی بر توسعه گردشگری شهری ایران و ارائه راهکارهایی لازم برای آن»، توسط حسن شربتیان در سال (۱۳۹۰) ارائه شده است که به بررسی مهم ترین عوامل توسعه و راهکارهای پایدار گردشگری شهری در ایران پرداخته است. به این نتیجه می رسد که در کشور ما، توان های مختلفی در زمینه توسعه تقش گردشگری شهری وجود دارد، اما این توان ها به خوبی مدیریت نشده و امکانات ضعیف موجود در این بخش مشکل ساز می شود.
مقاله ای با عنوان «تحلیل مدل ضریب تکاثر در توسعه گردشگری در استان آذربایجان شرقی» به وسیله نسترن و رضایی (۱۳۸۸) ارائه شده است که از نقطه نظر اقتصادی، گستردگی زمینه اشتغال و به وجود آمدن بازده مضاعف در اقتصاد جامعه میزبان تأکید شده است، در این مقاله، با توجه به اهمیت درآمدزایی توریسم، سعی در ارائه ضریب تکاثر اقتصادی با توجه به آمار هتل های استان آذربایجان شرقی شده است
هولاند و کورت در مطالعاتی که در زمینه گردشگری شهری انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که توسعه گردشگری، تأثیر مثبتی بر شاخص های عینی کیفیت زندگی ساکنان آن منطقه اهم از خدمات، تفریح و سرگرمی، کاهش سطح فقر، افزایش شاخص های سلامت و… داشته است (۵۸ :۲۰۰۲ ,Kim).

نتیجه گیری
امروزه گردشگری شهری، به عنوان عاملی مهم و پر توان به منظور توسعه شهرها و کسب در آمد و ارز هم برای شهر و هم برای کشور مبدأ شناخته می شود. این نقش ضمن کسب درآمد لازم برای شهر، در جهتی دیگر موجب توسعه تجهیزات و زیرساخت های لازم نیز می شود؛ زیرا این نقش موجب تحرک عمومی در شهر و شهروندان شده و با عملکردهای خود توسعه داخلی شهر را پدید می آورد. در این پژوهش سعی شده با استفاده از نرم افزار متاسوأت به ارزیابی منابع و قابلیت های گردشگری شهری شهر لاهیجان پرداخته شود. نرم افزار متاسوآت سعی دارد با رد دیدگاه توسعه برونزا، این نکته را آشکار سازد که توسعه و رقابت پایدار زمانی عملیاتی می شود که متاطق، از منابع و قابلیت های منحصر به فرد خود به نحو درست استفاده کنند و سپس، اهداف مورد نظر در افق زمانی مشخص تدوین شود؛ زیرا توسعه را زمانی می توانیم پایدار بدانیم که بر پایه توان ها و قابلیت های داخلی به وجود آید. بر این اساس، با توجه به بررسی های صورت گرفته رقبای شهر لاهیجان مشخص شدند
جدول شماره ۷: رفبای منطقه ای شهر لاهیجان در ابعاد مختلف گردشگری شهری ابعاد
رقیبان اصلی و وزن اجتماعی و فرهنگی
ماسولک ( ۲
/ ۷۴)
فومن ( ۲
/
۷۲) اکوتوریسم بندر انزلی (۳۵۳
رشت ( ۳
/
۲۶) منبع: نگارندگان
بر این اساس، یافته های تحقیق بیانگر آن است که از بعد اجتماعی و فرهنگی شهرهای ماسوله و فومن با وزن ۲
/ ۷۲ بزرگترین رقیب منطقه ای برای شهر لاهیجان در زمینه گردشگری شهری محسوب می شوند. این دو شهر با تأکید بر ویژگی های فرهنگی و همچنین، تبلیغات مناسب در کنار برگزاری مراسم های سنتی توانسته اند به موفقیت در زمینه
گردشگری شهری دست یابند. پس از این، شهر بندر انزلی قرار دارد که با وزن ۲
/
۶۳ به عنوان رقیبی جدی محسوب می شود.
در زمینه ابعاد اکوتوریسم نیز شهر بندر انزلی با وزن ۳۵۳ به عنوان بزرگترین رقیب منطقه ای شهر لاهیجان محسوب می شود. پس از این شهر نیز رشت با وزن ۳ / ۲۶ قرار دارد. در مجموع، با بررسی تمام شاخصها و ابعادها می توان گفت بزرگترین رقیب منطقه ای شهر لاهیجان در زمینه گردشگری شهری، شهر بندر انزلی است که با سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی و همچنین، چشم اندازهای زیبا و جذاب برای گردشگران توانسته به موقعیت مناسبی در زمینه گردشگری شهری دست یابد. در ادامه، منابع و قابلیت ها براساس تئوری مبتنی بر منابع و عوامل کلان محیطی ارزیابی شد. در نهایت، تناسب راهبردی هریک از عوامل تدوین و راهبردهای مناسب توسعه نقش و جایگاه شهر لاهیجان استخراج شد. براساس یافته های پژوهش، مؤلفه وجود مراکز اقامتی مناسب کمیاب ترین، تقلید ناپذیرترین و غیرقابل جایگزین ترین مزیت لاهیجان معرفی شد. همچنین، مؤلفه های وجود تنوع مراکز تفریحی گردشگری در شهر لاهیجان وجود چشم اندازهای زیبا و منحصر به فرد و وجود بازار محلی و مراکز خرید مناسب در شهر، بالاترین تناسب راهبردی را دارا هستند. همچنین، مؤلفه های بهبود وضعیت اقتصادی کشور، افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و سیاستهای کلان کشور در دوری از اقتصاد تک محصولی دارای بالاترین قدرت تأثیر گذار هستند و مؤلفه های خدمات مناسب رفاهی و تفریحی در سطح شهر و وجود چشم اندازهای زیبا و منحصر به فرد دارای بالاترین درجه ضرورت هستند.
در این تحقیق، با توجه به تکنیک به کار برده شده و جدول شماره نهایی به دست آمده، می توان گفت که مانند تحقیقات گذشته که در زمینه گردشگری شهری انجام شده، به نقش و اهمیت آن در زمینه توسعه شهرها تأکید می شود. توجه به این نقش می تواند موجب توسعه پایدار شهرها شود؛ زیرا متکی بر توان ها و قابلیتهای داخلی است. در زمینه گردشگری شهری در شهر لاهیجان تحقیقی بدین صورت انجام نشده است، اما در تحقیقاتی که در زمینه گردشگری شهری به صورت کلی انجام می شود، می توان در پایان این انتظار را داشت که به ارائه پیشنهادهایی برگرفته از متن تحقیق اقدام شود. در این راستا، براساس نتایج به دست آمده پیشنهادهای زیر به منظور توسع تقش پایدار گردشگری شهری در لاهیجان ارائه می شود.