ضرورت جامع‌نگری درباره شکل‌گیری مناطق آزاد و ویژه اقتصادی

حسین سلاح‌ورزی، نایب‌رئیس اتاق ایران هدف از برگزاری این نشست را بررسی وضعیت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در آینده عنوان کرد و گفت: برای اینکه بتوانیم در این بخش قدم‌های مؤثری برداریم باید ابتدا مشکلات موجود را شناسایی کرده و در مرحله بعد راه‌حل‌های مناسب را پیشنهاد و اجرایی کنیم؛ ابتدا باید الزامات و نیازهایی که موردنظر است تا این مناطق بتوانند مأموریت و رسالت خود را به خوبی محقق کنند را بشناسیم.

بر اساس اظهارات او، مناطق آزاد قرار بود به مناطقی چابک و الگویی از حکمرانی متعهد به بهره‌وری تبدیل شوند، حال باید دید که به این نقطه رسیده‌اند یا نه؟

نایب‌رئیس اتاق ایران ادامه داد: شناسایی موانع موجود بر سر راه مناطق آزاد راهکاری است که امکان توسعه را برای آن‌ها فراهم می‌کند. از سوی دیگر باید دید با توجه به برنامه‌ریزی برای افزایش تعداد این مناطق در کشور چه زیرساخت‌ها و الزاماتی نیاز است تا بتوانند در سطح مطلوبی فعالیت کنند.

ایران درگیر نسل دوم مناطق آزاد؛ دنیا نسل ششم را تجربه می‌کند

در ادامه احمد جمالی، معاون اقتصادی و سرمایه‌گذاری دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد با ابراز خرسندی از برگزاری این نشست و تشریح مباحث مربوط به این حوزه، پاسخگویی به چندین سئوال را برای پیشبرد اهداف مناطق آزاد لازم دانست.

بر اساس اظهارات او، در ایران ۸ منطقه آزاد تجاری و ۶۴ منطقه ویژه اقتصادی وجود دارد که از این بین ۳۲ منطقه ویژه، فعال است. از سال ۱۳۹۲ تا ۹۸ بالغ بر یک هزار و ۸۵۳ واحد در این مناطق فعال هستند. این مناطق در ایران به طور عمده تولید محور بوده و ۵۱۰ هزار نفر در آنها مشغول به کار هستند. ارزش کل سرمایه‌گذاری جذب شده در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ۸۱ هزار میلیارد تومان و ارزش صادرات نفتی از مبدأ مناطق آزاد ۳۲ میلیارد و ارزش صادرات غیرنفتی ۱۳۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود.

این مقام مسئول در مورد مشوق‌هایی که در مناطق آزاد برای جذب سرمایه منظور می‌شود نیز گفت: اغلب این مشوق‌ها به حوزه مشوق‌های مالیاتی، عوارض گمرکی، حقوق گمرکی و ورود و خروج سرمایه و منافع حاصل از منابع، مالکیت زمین و آزادی تجارت مربوط می‌شود.

او همچنین به روند راه‌اندازی مناطق آزاد در دنیا برای نخستین بار اشاره و تشریح کرد: عمده مناطق آزاد در دنیا زمانی شکل گرفتند که اقتصادها بسته بودند و برای اینکه کشورها بتوانند در صحنه بین‌المللی نقش ایفا کنند، مناطق آزاد را شکل دادند تا مسیری برای ارتباط با اقتصاد جهانی داشته باشند. البته اقتصاد جهانی در آن روز تا این حد جهانی و مرتبط به هم نبود.

جمالی خاطرنشان کرد: جذب سرمایه‌گذاری خارجی، صادرات و جذب فناوری سه هدف اولیه برای تشکیل مناطق آزاد بود و اینگونه نسل اول مناطق آزاد با محور تجارت شکل گرفتند. نسل دوم تولید محور شد. نسل سوم که هنوز در ایران با آن فاصله داریم به خدمات مربوط می‌شود. این خدمات با خدمات مالی، لجستیک و بیمه‌ای آغاز شد و امروز به گردشگری و دیگر حوزه‌ها توسعه پیدا کرده است.

بر اساس اظهارات او همان‌طور که اقتصاد توسعه پیدا کرد این مناطق هم دچار تغییر و تحول شدند. با مطرح شدن اقتصاد دانش بنیان، مناطق آزاد هم به همین سمت‌وسو رفتند. البته در این سیر، همواره مناطق آزاد از مناطق اصلی یک گام جلوتر بودند. نسل پنجم، مناطق آزاد جامع است، مانند نمونه‌هایی از آن که در دبی و چین ایجاد شده‌اند. فعالیت‌ها در این مناطق دانش‌محور و نوآور است. نسل ششم آنها «کلاس بردر» هستند که با عنوان اقتصاد مرز شناخته می‌شوند، یعنی به جای اینکه برای مرزها هزینه امنیتی بپردازیم از آنها در حوزه اقتصادی استفاده می‌کنیم.

وی یادآور شد: مناطق آزاد امروز ایران در نسل اول و دوم قرار دارند و به دنبال پیدا کردن راهکاری برای حل چالش‌های نسل سوم هستند.

جمالی در بخش دیگری از سخنان خود در واکنش به برخی اظهارنظرها مبنی بر وجود تعداد زیادی از مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در ایران به نمونه‌هایی از دنیا اشاره و تصریح کرد: در چین بیش از ۲۵۰۰ منطقه تعریف شده و یا در فیلیپین بیش از ۵۰ منطقه در حوزه‌های مختلف فعال هستند. در هند و ترکیه نیز همین وضعیت را شاهد هستیم. روسیه ۱۳۰ منطقه دارد و حتی در آمریکا که اقتصاد آزاد حکم فرماست ۲۶۲ منطقه تعریف شده است.

سه ظرفیت مهم مناطق آزاد که نادیده گرفته می‌شوند

در ادامه اکبر ترکان، رئیس هیات مدیره شرکت سرمایه‌گذاری تأمین اجتماعی، ظرفیت‌های معطل مانده در مناطق آزاد را مورد بحث قرار داد. بر اساس گفته‌های او منطقه آزاد مالی که در قانون نیز به آن اشاره شده از جمله ظرفیت‌هایی است که معطل مانده و همچنان هیچ منطقه آزادی با این محتوا شکل نگرفته است.

به اعتقاد او یک ظرفیت معطل مانده دیگر، استفاده از این مناطق برای اجرای طرح‌ها و ایده‌هایی که هنوز از نتیجه آنها مطمئن نیستیم.

وی تشریح کرد: طرح‌ها و ایده‌های مهی شکل وجود دارند که ابتدا باید به صورت پایلوت آ در یک منطقه اجرا شوند و بعد به صورت فراگیر آن را عملیاتی کنیم. مانند طرح سلامت که باید اول در یک منطقه کوچک امتحان می‌شد بعد به صورت فراگیر به اجرا می‌رسید و چون این کار را نکردیم امروز به نتیجه مطلوبی نرسیدیم. تحولات نظام آموزش موضوع دیگری است که امروز مورد توجه است. دیدگاه‌های مختلفی هم در این حوزه وجود دارد. می‌توان این الگو را در یک منطقه آزاد خاص اجرایی کنیم بعد فراگیر شود.

مناطق آزاد کشور مشکلات زیرساختی دارند

علیرضا ساعدی، عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی، با اشاره به وضعیت حاکم بر اقتصاد کشور این سئوال را مطرح کرد که آیا می‌توان هنوز برای آینده مناطق آزاد فکری کرد و یا بهتر است به فکر پیدا کردن راه‌های اندکی که برای صادرات باقی مانده است، باشیم.

وی در سه بعد به مناطق آزاد نگاه کرد. اول زیرساخت‌های موجود برای ایجاد مناطق آزاد، دیگری منابع ارزی و اتصال به ارزش جهانی و در نهایت مکان‌یابی این مناطق که متأسفانه هنوز در این رابطه هم حرفه‌ای نشده‌ایم و بیشتر بر اساس فشارهای سیاسی عمل می‌کنیم.

عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی با بیان این مطلب که مناطق آزاد موجود از زیرساخت‌های کافی برخوردار نیستند، تأکید کرد: از همان ابتدا پیش بینی شده بود که این مناطق در شهرهایی ساخته شوند که توان لازم را داشته باشند اما توجه کافی به این موضوع نشد.

ناکارایی دیگر این مناطق به باور ساعدی این است که منابع مالی لازم برای ایجاد زیرساخت را به درآمدهای منطقه آزاد منوط کردیم و برای همین این مناطق مجبور هستند برای تأمین نیازهای خود وارد فعالیت‌های اقتصادی شوند.

او در ادامه سخنان خود اشاره‌ای به وضعیت چابهار داشت. این عضو هیات عامل صندوق توسعه ملی با بیان این مطلب که معلوم نیست در مورد منطقه چابهار و امکان سرمایه‌گذاری در آنچه نهاد یا دستگاهی وظیفه مذاکره با هندی‌ها را به عهده دارد، گفت: نمی‌دانیم چه کسی قرار است، منابع لازم در این منطقه را تأمین کند. تنها تا به امروز ۳۰۰ میلیون یورو برای قرارگاه خاتم، تأمین اعتبار داشتیم تا خط راه‌آهن چابهار-زاهدان را تکمیل کند اما در مورد ساخت و راه‌اندازی بندر و پس کرانه آن هیچ‌چیز مشخص نیست.

ساعدی ناهماهنگی در مناطق آزاد بین دستگاه‌های مختلف را مانع جدی پیشرفت فعالیت‌های اقتصادی دانست و ادامه داد: بیش‌ترین صادراتت که از مناطق آزاد انجام می‌شود مربوط به مواد خام بوده و هیچ تنوعی از نظر صادرات محصولات صنعتی نداریم.

ساختار معیوب حکمرانی اقتصاد

اصغر فخریه کاشان از منظر دیگری به شکل‌دهی مناطق آزاد در آینده پرداخت و تأکید کرد: یکی از مشکلاتی که در حال حاضر با آن مواجه هستیم و مناطق آزاد هم زیرمجموعه آن قرار می‌گیرند، حکمرانی اقتصادی است. زمانی که در حکمرانی کل اقتصاد کشور دچار بلاتکلیفی باشیم و ندانیم که دقیقاً چه هدفی را دنبال می‌کنیم، طبیعتاً زیرمجموعه این حکمرانی هم متأثر از کل آن دچار مشکل خواهد شد؛ نتیجه هم این می‌شود که منطقه آزادی تأسیس می‌کنیم تا صادرکننده شود، اما درنهایت واردکننده می‌شود.

این کارشناس اقتصادی تأکید کرد: بعد از گذشت چهل سال هنوز تکلیف حکمرانی اقتصاد ما معلوم نیست و خودمان هم نمی‌دانیم که در چه بخش‌هایی صاحب مزیت هستیم. کشورهای حوزه سی‌آی‌اس، عراق و افغانستان و چندین مزیت دیگر در اختیارمان قرار داده شدند، اما نتوانستیم به‌صورت نهادینه و استراتژیک از آن‌ها استفاده کنیم. حقیقت این است که تجارت سنتی ما با کشورهای همسایه رشد داشته است اما استراتژی درستی به کار نبردیم و اگر این ساختار اصلاح نشود، همین تجارت سنتی را هم از دست خواهیم داد.

به باور فخریه کاشان، اگر خواهان توسعه مناطق اقتصادی در آینده هستیم ابتدا باید تصویر درستی از حکمرانی و شکل اقتصاد در آینده برای خود ترسیم کنیم. او در همین زمینه خاطرنشان کرد: وقتی به این حوزه ورود می‌کنیم، با دو مسئله مواجهیم؛ یک تحریم‌ها و دو، محدودیت روابط بین‌المللی. وقتی روابط خارجی ما با محدودیت مواجه است و کمبود منابع مالی داریم، مناطق آزاد قرار است چگونه شکل بگیرند؟

او با اشاره به راه‌اندازی راه‌آهن رشت- آستارا گفت: این راه‌آهن یکی از کلیدی‌ترین راه‌‍‌‌آهن‌های کشور که نقش کلیدی در ارتباط ما با آسیای میانه دارد. در طول ۵ سال گذشته به رغم مذاکرات فراوان با سازمان برنامه و بودجه نتوانستیم این سازمان را قانع کنیم که بودجه مشخصی برای این طرح در نظر بگیرد. در همین زمان شاهد تخصیص بودجه برای طرح‌هایی هستیم که اصلاً در اولویت نیستند.

فخریه کاشان خاطرنشان کرد: عقیده دارم که حکمرانی مناطق آزاد باید با دولت باشد اما مدیریت آن با بخش خصوصی. در این میان نقش اتاق بازرگانی بسیار حائز اهمیت است تا مناطق آزاد مطابق با الگوهای جهانی هدایت و اداره شوند. از طرفی این بخش خصوصی است که باید در مناطق آزاد نهادسازی کند.

این کارشناس اقتصادی، «حکمروایی» را لازمه حکمرانی خوب معرفی کرد که جای خالی آن در کشور محسوس است.

او در همین زمینه تصریح کرد: واقعیت این است که در کنار حکمرانی، حکمروایی لازم است اما در کشور ما وجود ندارد. بارها شده که تصمیمی از سوی رئیس‌جمهور یا معاونانش ابلاغ شده اما وقتی به سطح خرد می‌رسد به آن اعتنایی نمی‌شود. دلیل هم این است که نظام اجرایی که لازمه حکمرانی خوب است در کشور وجود ندارد.

پیشنهاد ایجاد کارگزاری صندوق ضمانت صادرات در مناطق آزاد

در ادامه، سیدکمال سیدعلی مدیرعامل سابق صندوق ضمانت صادرات تأکید کرد مناطق آزاد زمانی فعال هستند که ریسک‌های داخل کشور کاهش یابد و کشور اقدام به جذب سرمایه‌گذاری کند.

او گفت: سرمایه‌گذاری خارجی زمانی نصیب مناطق آزاد می‌شود که به داخل کشور نیز برسد. ۷۰ درصد بارم‌بندی تعیین ریسک سرمایه‌گذاری در کشورها به اقتصاد و ۳۰ درصد به سیاست برمی‌گردد، اما وضعیت اقتصاد کشور به شکلی پیش رفت که ما به گروه هفت برگشتیم.

ایجاد کارگزاری صندوق ضمانت صادرات در مناطق آزاد ازجمله پیشنهادهایی بود که سیدعلی باهدف توسعه صادرات در مناطق آزاد پیشنهاد داد.

 با ذهن باز و نو درباره مناطق آزاد صحبت کنیم

در ادامه پیمان مولوی دبیر انجمن اقتصاددانان با تأکید بر این موضوع که وقتی درباره مناطق آزاد صحبت می‌کنیم باید ذهنمان باز و فارغ از هرگونه جهت‌گیری باشد، گفت: آینده از آن کشورهایی است که ذهن معمارگونه دارند. مناطق آزاد در همه جای دنیا با ۳ دیدگاه طراحی می‌شوند که از گذشته تا آینده دنبال خواهند شد.

او افزود: در ابتدا شکل‌گیری مناطق آزاد مبتنی بر دیدگاه‌های سنتی بوده است که مدل سنتی موفق هم از آن کره جنوبی است. پس‌ازآن توسعه مناطق اقتصاد باهدف توسعه اقتصاد ملی موردتوجه قرار گرفت که نمونه موفق آن‌هم کشور تایوان بود. و درنهایت سومین دیدگاه مرتبط با شکل‌گیری مناطق اقتصادی به توسعه این مناطق مبتنی بر محور توسعه برمی‌گردد.

مولوی پس از توضیح این سه دیدگاه تأکید کرد: متأسفانه ما هنوز هم نمی‌دانیم که شکل‌گیری مناطق آزادمان بر اساس کدام دیدگاه بوده یا قرار است باشد. متأسفانه ما هیچ جمع‌بندی در رابطه بااینکه منطقه آزادمان باید به چه شکل باشد، وجود ندارد.

دبیر انجمن اقتصاددانان با طرح این سؤال که آیا اقتصاد ایران بدون ارتباط با اقتصاد جهان امکان توسعه مناطق آزاد خود را دارد؟ توضیح داد: فارغ از اینکه به کدام مدل پایبند باشیم، سرمایه‌گذاری مستقیم هدف اصلی شکل‌گیری مناطق ویژه اقتصادی است.

او در پایان سخنانش افزود: مناطق آزاد ایجادشده‌اند تا پول‌های بین‌المللی به داخل ایران بیاید، اما با رتبه هفت ایران در ریسک سرمایه‌گذاری یعنی ما کنار ونزوئلا، زیمبابوه، سودان و… قرارگرفته‌ایم.

دوره تأسیس مناطق آزاد گذشته است

عباس آخوندی کارشناس اقتصادی از دیگر سخنرانان این نشست، بیان کرد: شکل‌گیری مناطق آزاد هم مانند فرآیند خصوصی‌سازی در کشور است. اساساً هدف توسعه‌ای برای تأسیس این مناطق در نظر گرفته نشده است. بلکه هدف ما از ایجاد این مناطق دفع شر از قوانین جاری و بروکراسی اداری بود.

به باور آخوندی، در حال حاضر مناطق آزاد در ایران خوش‌نام نیستند. بلکه بیشتر به محلی برای فرار از مالیات و پاسخگویی شناخته می‌شوند. از طرفی در این مناطق ارزش‌افزوده‌ای هم وجود ندارد و یک واحد اقتصادی فعال در این مناطق نیست که خدمات مالی و تکنولوژی و حتی نیروی فنی مناسب ارائه دهد.

وزیر سابق راه و شهرسازی اظهار کرد: قبل از WTO همه به دنبال ایجاد مناطق آزاد بودند اما امروز با گسترش سازمان تجارت جهانی و اقتصاد آزاد تمام کشورها تلاش می‌کنند که کل جغرافیایی خود را تبدیل به مناطق آزاد کنند.

آخوندی ادامه داد: اگر از من بپرسند که آینده مناطق آزاد چگونه خواهد بود؛ به دو صورت به این سؤال پاسخ‌خواهم داد. اگر هدف و برنامه‌ریزی برای حضور در این مناطق کوتاه‌مدت باشد تفکر خوبی است زیرا الآن تحریم هستیم و کسی سربه‌سر این مناطق نمی‌گذارد اما اگر به دنبال برنامه‌ریزی بلندمدت باشیم اصلاً خوب نیست زیرا اگر کشور نظمی پیدا کند و دارای حساب‌وکتاب شود، دلایل وجودی مناطق آزاد از بین خواهد رفت؛ در این زمان اساساً باید به دنبال کاهش هزینه‌های مبادلات تجاری در ایران باشیم تا شکل‌گیری مناطق آزاد.