تخریب های گسترده در محوطه صدر اسلامِ گزک راین

به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از , روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، یدا…حیدری باباکمال سرپرست هیئت باستان شناسی ،امروز «سه شنبه » با اعلام این خبر گفت :طرح پژوهشی «کاوش به منظور پیگردی آثار معماری و گمانه زنی جهت تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه صدر اسلامِ گزک راین»، استان کرمان در دو بخش انجام گرفت.
او افزود: بخش نخست این پروژه در قالب «گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه قدیم گزک شهرستان راین، استان کرمان» با هدف تکمیل اطلاعات مستند و جلوگیری از تخریب آثار فرهنگی بسیار مهم در این زمینه شکل گرفته که لزوم این طرح با توجه به آنکه تاکنون هیچگونه اطلاعاتی مستندی در مورد آن وجود نداشته، مشخص می شود.
این باستان شناس تصریح کرد : بخش دوم طرح با انجام «کاوش گسترده به منظور پیگردی آثار معماری محوطه صدر اسلام گزک راین» انجام شد که ۴ گمانه با توجه به وضعیت توپوگرافی محوطه در بخش های مختلف آن ایجاد شد.
ضرورت و اهداف کاوش
حیدری باباکمال در مورد ضرورت کاوش و پیگردی آثار معماری و گمانه زنی محوطه گزگ گفت : گمانه زنی های باستان شناسی به منظور تعیین عرصه و حریم محوطه های تاریخی، یکی از اولویت های سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری در موضوع حفظ و صیانت از مواریث فرهنگی کشور است که با انجام این فعالیت ها، وضعیت معارضان محوطه های باستانی و مالکیت زمین های پیرامون محوطه ها روشن می شود.
این دانش موخته دکتری باستان شناسی با بیان اینکه پیگردی آثار معماری به ویژه در دوره اسلامی می تواند پرسش های زیادی در خصوصیات معماری محوطه مورد مطالعه به دست دهد تصریح کرد : نقشه های عرصه و حریم محوطه های تاریخی، امکان مدیریت و برنامه ریزی روستایی و شهری شایسته تر را فراهم می کند.
وی با بیان اینکه این پروژه با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شد خاطرنشان کرد : به عنوان نمونه، در تدوین طرح های هادی روستاهایی که عموماً در نزدیکی محوطه های تاریخی واقع هستند، توجه به مسأله میراث فرهنگی و محوطه های تاریخی، به تدوین طرح های هادی علمی تر و دقیق تر یاری می رساند.
سرپرست هیأت باستان شناسی تأکید کرد : با توجه به تعرض وسیع روستاییان و کشاورزان به محوطه تاریخی گزک راین و تخریب شدید محوطه ،انجام کاوش های علمی باستان شناسی برای جلوگیری از تداوم تخریب و آسیب های انسانی در این محوطه ضرورت دارد.
تخریب ها و تعرض های گسترده به محوطه
وی با ابراز تأسف از اینکه به علت تخریب ها و تعرض های بیش از حد به محوطه عملاً هیچ آثار معماری پابرجایی که بیانگر بخشی از بنا یا آثار معماری مشخصی باشد در این پروژه به دست نیامد تصریح کرد:نکته قابل ذکر در مورد این محوطه نبود لایه های فرهنگی پا برجا و آشفتگی آنها به علت تخریب های بیش از حد آن است.
این باستان شناس افزود:از نظر تنوع مواد فرهنگی و پراکنش آنها، محوطه گزک قدیم در راین به اواخر ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی تعلق دارد و با توجه به پراکنش داده های فرهنگی بر سطح محوطه اعم از سفال و آوار معماری، یکی از ادوار اوج و گسترش این محوطه قرون ۳ تا ۶ هـ.ق بوده باشد.
او در ادامه گفت : از نظر گاهنگاری ؛سفال های بدست آمده از ۱۳ ترانشه از مجموع ۲۵ ترانشه گمانه های آزمایشی به همراه ترانشه های I، II و III و برخی از داده های سفالی ترانشه IV، مربوط به دوره ساسانی، قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی است که این سفال ها عموماً در طیفی از رنگ های نخودی، آجری، لعابدار قرون اولیه، با نقش کنده اعم از اسگرافیاتو یا نقوش ساده هندسی بر روی بدنه سفال هستند.
وجود سیستم های آبیاری جالب
حیدری بابا کمال خاطر نشان کرد : علاوه بر تکنیک اسگرافیاتو، سفالینه های با تکنیک قالبزده، استامپی، نقش افزوده، نقاشی زیر لعاب و نقاشی بر روی بدنه سفال مربوط به قرون اولیه اسلامی نیز در میان مجموعه سفال های این دوره قابل توجه اند.
به گفته این باستان شناس ، این نوع سفالینه ها تکنیک رایج سفالینه های قرون اولیه و میانی در سایر نقاط ایران بوده اند که در این منطقه از کرمان نیز رایج شده اند؛ به عبارتی استفاده از سنت محلی سفالگری در شهر قدیم گزک چندان مورد توجه نبوده است.
او افزود : برخلاف سفالینه های بدست آمده از گمانه های آزمایشی، آثار معماری بدست آمده از داخل گمانه های آزمایش بسیار ناچیز بوده و به عبارتی به علت شخم زمین های کشاورزی و تسطیح آن ها، هیچ گونه آثار معماری پا برجا و سالمی بر پهنه دشت قابل مشاهده نیست.
وی با بیان اینکه برخی از این آثار به گفته اهالی تا یکی دو دهه اخیر پابرجا بوده اند، که جهت رشوه به زمین های کشاورزی تسطیح شده و از بین رفته اند اظهار داشت : اگرچه داده های سفال و فرهنگی بدست آمده محوطه قدیم گزک، گزک را در ردیف شهرهای بسیار با عظمت و باشکوه در دوره ساسانی و مخصوصاً قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی منطقه جنوبشرق قرار نمی دهد، با این حال قرارگیری در مسیر ارتباطی شهر راین اهمیت این منطقه را دوچندان کرده و اندک اشارات متون تاریخی و داده های فرهنگی بدست آمده از کاوش ترانشه های کاوش شده و نیز داده های برخی از گمانه های آزمایشی، حاکی از اهمیت این شهر در قرون اولیه اسلامی تا قرون میانی دارد.
او نکته قابل توجه دیگر در مورد محوطه گزک را وجود سیستم های جالب آبیاری آن دانست و تصریح کرد :
خلق نظام های مدیریتی سنتی آبیاری متناسب با ویژگی های محلی، از جلوه های بالندگی ایرانیان در جای جای این مرزوبوم به شمار می رود.
به گفته این باستان شناس ، وجود آسیاب های آبی منحصربه فرد در منطقه راین حاکی از بهره برداری از منابع آب به بهترین شکل طی ادوار تاریخی شهر بوده و بیانگر نگاه ویژه مردمان این منطقه به استفاده از سیستم های آبی بوده است.
او خاطرنشان کرد : از طرفی وجود سیستم آبیاری سنتی از طریق زهکشی های سطحی که کانال های سنگی را ایجاد کرده در نوع خود جالب و منحصر به فرد است.
او با اشاره به این نکته که این کانال ها که بر اثر نشست و رسوب سنگ های تراوتن ایجاد شده اند، منجر به هدایت آب به صورت دلخواه در سطح محوطه شده اند افزود: در کنار استفاده از سیستم قنات، سیستم زهکشی سطحی و کانال های آبی یکی از سنتی ترین روش های انتقال آب را در این محوطه به نمایش می گذارد.
او گفت : نمونه های مشابه چنین زهکشی اگرچه به ندرت در سیستم های آبیاری ایرانی مشاهده شده؛ اما موضوعی ست که تاکنون به آنها پرداخته نشده است.
سرپرست هیأت باستان شناسی گفت : از جمله نمونه های این سیستم می توان به کانال های زهکشی شده در مجموعه تخت سلیمان تکاب اشاره داشت که قدمتی حداقل از دوره ساسانی دارد؛ به مانند این کانال ها، کانال های زهکشی شده تخت سلیمان از جنس سنگ های تراورتن بوده که از دریاچه آن نشأت می گیرد و آب را به اطراف مجموعه منتقل می کند.
او با بیان اینکه دریاچه یاد شده امروز همچنان جاری بوده و در گذشته به خوبی از آب آن جهت مصارف کشاورزی در اطراف مجموعه استفاده می شده است افزود: دریاچه میان مرکز مجموعه به مانند استخر یا حوض بزرگ مرکزی نقش تقسیم آب را به اطراف ایفا می کرده که نمونه مشابه آن در گزک نیز دیده شده است.
وی در پایان تصریح کرد :استفاده از این کانال های سنگی در کنار قنات ها که به عنوان سیستم شایع آبرسانی از آن یاد می شود، توانسته به خوبی بهره گیری محوطه قدیم گزک را از منابع آبی نشان دهد .
گفتنی است ، محوطه قدیم گزگ راین در حدود ۱۰۰ کیلومتری جنوب شهر کرمان واقع شده و ارتفاع آن از سطح آبهای آزاد ۲۱۱۸ متر است.
در قرون میانی اسلامی مهمترین راه کرمان، راه بزرگ و کاروانی بود که از سیرجان به سمت خاور تا مکران ادامه می یافت و از شهرهایی می گذشت که امروزه اثری از آنها نیست؛ این راه از راین می گذشت و از راه دارزین و بم و نرماشیر، در حاشیه کویر به فهرج و سپس به سیستان می رفت.
با توجه به عبور راه ارتباطی کرمان به بلوچستان و هرمز از این منطقه و قرارگیری محوطه در میان دو رشته کوه با محور شمال غربی ـ جنوب شرقی، گسترش محوطه استقراری گزک قدیم بر پایه الگوی محوری شمال غربی ـ جنوب شرقی بوده و بر این اساس، طول شمال غربی ـ جنوب شرقی محوطه در حدود ۱۲۵۰ متر و عرض محوطه ۳۷۷ متر بوده است.