سوزن دوزی؛ نقش جان بر دل پارچه

به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از ایرنا, سوزن دوزی بلوچی هنری بسیار زیبا و ارزنده و یکی از اصیل‌ترین و جذاب ترین صنایع دستی کشور محسوب می‌شود و خاستگاه آن سیستان و بلوچستان و شهرستان ایرانشهر است.
سوزن دوزی را نمی‌توان به زمان خاصی اختصاص داد اما شاید در حدود ۱۰۰ یا ۲۰۰ سال پیش از ظهور اسلام و آمدن اسلام به ایران مربوط باشد که قومی به نام اسلاوها به ناحیه‌ای از بلوچستان آمده و در آنجا سکنی گزیدند.
براساس آنچه در برخی کتابها و نوشته ها آمده است؛ این گروه از اسلاوها از طریق جاده ابریشم به این منطقه آمده و در ناحیه ای از بلوچستان که اکنون جزو خاک پاکستان است و در مرز افغانستان و پاکستان قرار دارد مستقر شدند.
این ناحیه را که این گروه برای سکونت خویش برگزیده بودند به علت اینکه مسیحی بودند و آئین اسلام را قبول نداشتند کافرستان می‌گفتند.
این قوم پرورش کرم ابریشم و به دست آوردن نخ از پیله‌های ابریشم و استفاده از آن را در پارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند و به همین سبب بلوچستان، خاستگاه یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایران شده است.
سوزن دوزی یکی از روش‌های دیرینه آرایش جامه است و سوزن دوزی بلوچ هنر ظریف و پر سابقه‌ای است که هیچکس به درستی نمی‌داند از چه زمانی در ایران رواج یافته و در کتب تاریخی کمتر از آن یاد شده اما می‌توان گفت کار بلوچ دوزی که همان گل ابریشم دوخته بر پارچه‌ها است، در دوره‌ای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است.
در بلوچستان به ندرت زن و دختری می‌توان پیدا کرد که با الفبای اولیه این هنر ارزشمند آشنایی نداشته باشد و تمام آن چیزی که یک زن بلوچ برای نمایش هنر دست و خلاقیت ذهنش بدان نیاز دارد نخ، پارچه، سوزن و قلاب است.
هنری که روزگاری تنها کاربردش زینت بخشی به تن پوش سنتی زنان بلوچ بود، امروزه مهر اصالت یونسکو را دریافت کرده است.
با ثبت جهانی هنر سوزن دوزی در ایرانشهر فرصت‌های شغلی فراوانی برای مردم این شهرستان فراهم شده زیرا تمام لباس‌های زنان بلوچ نیاز به سوزن دوزی دارد و آموزش این هنر منجر به ماندگاری آن خواهد شد و در حال حاضر از این هنر به عنوان یکی از راه‌های امرار معاش در اکثر روستاهای سیستان و بلوچستان بهره گرفته می شود.
در سوزن دوزی محدودیتی برای انتخاب نوع پارچه وجود ندارد و نخ به کار رفته در این هنر نیز به فراخور کاربرد پارچه دوخته شده، می‌تواند از ابریشم یا نخ‌های پشمی و گلابتون، سرمه و یا حتی از الیاف مصنوعی باشد.
سوزندوزی اصیل‌ترین و یکی از زیباترین صنایع دستی کشور
بی تردید سوزن دوزی بلوچستان را باید در زمره یکی از اصیل‌ترین و جالب‌ترین صنایع دستی کشور به حساب آورد زیرا این هنر یکی از ظریف‌ترین هنرهای دستی ایران است که طی آن تمام یا قسمت اعظم پارچه از کوک و بخیه‌های رنگین پوشیده شده است.
ایرانشهر از مهمترین شهرهای سیستان و بلوچستان در زمینه هنرهای صنایع دستی است که در قدیم به آن پهره می‌گفتند.
وجود مکان‌های دیدنی بسیار در این شهر مانند قلعه ناصریه، قلعه بمپور، آب گرم بزمان، مجتمع تفریحی بوستان و مجتمع نخلستان ایرانشهر را در شمار نواحی پر اهمیت استان به لحاظ شاخص‌های گردشگری قرار داده است.
هنر سوزن دوزی اصلی ترین هنر ایرانشهر است که ذوق و استعداد بالای زنان این شهر را به نمایش می‌گذارد به همین دلیل است که این شهر را به عنوان شهر ملی سوزن دوزی در ایران انتخاب کرده‌اند
گرچه هنر سوزن دوزی به معنای خاص آن در میان بانوان شهرها و روستاهای سیستان و بلوچستان رواج دارد اما کیفیت سوزن دوزی و تکنیک‌های متداولی که در میان هنرمندان این شهر به کار می‌رود به انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن دوزی منجر شده است.
مهمترین مراکز تولید سوزندوزی در سیستان و بلوچستان اسپکه، هریدک، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت، ایرندگان، قاسم آباد، گشت، سوران، کله گان، بمپور، اسماعیل آباد و زاهدان است.
هنر سوزن دوزی امروزه در میان صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد.
مهتاب نوروزی
وجود مهتاب نوروزی یکی از دلایل انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن دوزی
یکی دیگر از دلایل انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن دوزی، وجود چهره‌های سرشناس این هنر در این شهرستان است که از شهرت جهانی در این زمینه برخوردارند.
بانو مهتاب نوروزی مشهورترین هنرمند سوزن دوز بلوچ بود که به واسطه خلاقیت و ذوق بسیار بالایی که در این هنر داشت در نوجوانی برای طبقه اشراف و به ویژه فرح دیبا همسر شاه مخلوع محمدرضا پهلوی لباس‌های بسیاری را با نقش و نگار فاخر آفرید و در حال حاضر برخی از آثار هنری وی در کاخ موزه سعدآباد نگهداری می‌شود.
این هنرمند ارزشمند هنر سوزن دوزی را از مادر خود به ارث برده و در نوجوانی استاد تمام هنر سوزن دوزی می‌شود و هنر خود را به زنان شهر و سرزمینش آموزش می‌دهد.
مهتاب نوروزی با وجود کهولت سن تا سال‌های آخر عمر خود به این هنر ادامه داد.
این بانوی هنرمند مروج هنر سوزن دوزی در میان زنان بلوچ بود و شاید بتوان گفت یکی از مهمترین دلایل انتخاب ایرانشهر به عنوان شهر ملی سوزن دوزی باشد.
انواع نقش‌های سوزن دوزی
دوخت در هر منطقه‌ای در سیستان و بلوچستان با منطقه دیگر متفاوت است و هر منطقه‌ای نام مخصوص به خود را دارد.
از انواع دوخت‌ها می‌توان به چوطل دوزی، آسان تانکه، بالمدک، کپ وجلت، محسم سندکی، چکن و پرکار لاهاری و پرکار و غیره اشاره کرد.
سوزن دوزی نقش‌های متفاوتی نیز دارد که یکی از این نقش‌ها نقوش انسانی است که از این نقوش در هنر سوزندوزی کمتر استفاده می‌شود و این نوع نقش بر روی قالیچه‌ها کاربرد بیشتری دارد.
نقوش حیوانی که این نقش‌ها برگرفته از انواع حیوانات است که ممکن است در اطراف و خود منطقه وجود داشته باشد و یا نقش حیواناتی که برگرفته از ذهنیات فرد باشد و به خاطر زیبایی از آن استفاده می‌کند.
نقوش گیاهی یکی دیگر از نقش‌هایی است که در سوزندوزی کاربرد دارد و هنرمند سوزن دوز با کنار هم قرار دادن چند مربع، لوزی، مثلث یا مستطیل انواع گل و نقش‌ها را می‌آفریند.
نقوش هندسی نیز بیشترین کاربرد را نه تنها در سوزن دوزی بلکه در انواع فعالیت‌ها مانند سفال، زرگری و غیره دارد.
وجود دلالان و افزایش بیش از حد قیمت مواد اولیه
یکی از کارآفرینان برتر در رشته سوزندوزی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: دانش آموخته رشته گرافیک و طراحی لباس هستم و از سال ۸۵ به صورت حرفه‌ای در زمینه سوزندوزی فعالیتم را آغاز کردم و اکنون به عنوان رئیس هیات مدیره شرکت تعاونی ۱۳۹۷ سوزن دوزی بلوچ در زاهدان خدمت می کنم.
سارا قادری گفت: ضمن همکاری با دانشگاه جامع علمی کاربردی در زمینه صنایع دستی، سوزن دوزی سیستان و بلوچستان را با کارهای روز و مدرنیته تلفیق می‌کنم.
وی در زمینه تأمین مواد اولیه و فروش محصولات سوزن دوزی افزود: تهیه مواد اولیه در حال حاضر بسیار سخت است زیرا از طریق دلالان و با قیمت بالا به دست ما می‌رسد.
این کارآفرین برتر ادامه داد: محصول تولیدی در استان با همکاری میراث فرهنگی در نمایشگاه‌ها و در خارج از سیستان و بلوچستان نیز از طریق نمایشگاه‌ها، فروشگاه‌ها و مزون ها در معرض دید عموم قرار گرفته و به فروش می رسند.
وی گفت: تا قبل از سال محصولات سوزن دوزی به کشورهای دیگر نیز صادر می‌شد اما در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها این امر امکانپذیر نیست.
قادری با انتقاد از برخی قوانین بیمه تصریح کرد: در گذشته بیمه بودم اما به دلیل اینکه یک روز دیرتر حق بیمه را واریز کردم بیمه‌ام قطع شده و در حال حاضر کسی پاسخگو نیست.
وی با بیان اینکه تکلیف چند سال بیمه پرداخت شده‌اش نیز معلوم نیست، گفت: از مسئولان میراث فرهنگی و سازمان تامین اجتماعی درخواست دارم در زمینه بیمه هنرمندان اقداماتی را انجام دهند.
قادری کارآفرین برتر سیستان و بلوچستان است که با دانشگاه جامع علمی – کاربردی همکاری دارد و طرح اشتغالزایی مشاغل خانگی با کمترین هزینه را ارائه کرده و در جشنواره ملی حرکت نیز موفق به دریافت لوح تقدیر شده است.
کار از هنرمند و سود در جیب دلال
کار آفرین برتر دیگری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: از سال ۷۶ در دوره های آموزشی فنی و حرفه‌ای شرکت کرده و از سال ۸۴ با در دست داشتن مدرک مدیریت و مربیگری با اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همکاری خود را در زمینه سکه دوزی، خامک دوزی، سوزن دوزی طراحی و تولید آغاز کردم.
فاطمه لطفی گفت: هم اینک کارآفرین روستایی و پشتیبان صنایع دستی در زاهدان هستم و یک کارگاه در روستای منزل آب دارم که ۲۵ نفر به صورت مستقیم در آن مشغول به کار هستند.
وی افزود: اکنون قیمت مواد اولیه بسیار بالا رفته که این خود مشکلات زیادی را به وجود آورده است.
این کارآفرین برتر ادامه داد: بیشترین زحمت را دوزندگانی برعهده دارند که با جان و دل کار می‌کنند و ساعت‌ها زحمت می کشند تا هنری زیبا خلق کنند، اما متأسفانه بیشترین سود نصیب دلالان می‌شود.
وی تصریح کرد: چنانچه سازمان‌ها و شرکت های دولتی و خصوصی مستقیماً از خود ما خرید کنند کمتر دچار مشکل خواهیم شد و دست دلالان نیز از این بازار کوتاه می‌شود.
لطفی درباره فروش محصولات در داخل استان نیز بیان کرد: در سیستان و بلوچستان جایی برای فروش محصولات نداریم و باید میراث فرهنگی امکاناتی را در اختیار هنرمندان استان قرار دهد و بازارچه‌های دائمی راه اندازی کند تا بتوانیم محصولاتمان را به فروش برسانیم.
وی گفت: تعدادی از ادارات نیز قول مساعدت داده‌اند تا محصولات صنایع دستی سیستان و بلوچستان را در نمایشگاه‌های دائمی خارج از استان ارائه دهند.
این هنرمند سوزن دوز در خصوص بیمه افزود: ۱۱ سال بیمه قالی بافی بودم اما از پنج سال پیش به علت اینکه چندروزی دیرتر حق بیمه را واریز کردم، بیمه‌ام قطع شده و هم اینک با وجود مشکلات فراوان از بیمه هم محروم هستم که امیدوارم هرچه زودتر این مشکل از سوی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان و سازمان تامین اجتماعی حل شود.
دختران سیستان و بلوچستانی از کودکی همراه با سوزن دوزی رشد می کنند
هنرمند سوزن دوز دیگری نیز به خبرنگار ایرنا گفتت: از کودکی به سوزن دوزی علاقه داشتم و همیشه در کنار مادر و مادر بزرگم کار می‌کردم در واقع بیشتر دختران این استان همراه با سوزن دوزی رشد می کنند.
حور بی بی جمالزهی افزود: از سال ۷۴ به صورت گسترده فعالیتم را آغاز کردم.
وی اظهار داشت: هم اینک یک کارگاه در خیابان خرمشهر زاهدان داریم و به همراه تعدادی از بانوان سوزن دوز محصولات را تولید و فروشگاهی در بلوار بهداشت تولیدات خود را به فروش می‌رسانیم.
وی افزود: تهیه مواد اولیه به دلیل قیمت بالا بسیار دشوار است و در این زمینه برای دریافت وام به مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان به بانک مراجعه کردیم اما بانک بعد از چهار ماه سرگردانی تازه دیروز مدارکمان را تحویل گرفته است.
این هنرمند سوزن دوز ادامه داد: بانک برای پرداخت وام فاکتور چرخ خیاطی می‌خواهد در حالی که سوزن دوزی نیازی به چرخ خیاطی ندارد اما هزینه نخ و پارچه بالا است.
وی از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان درخواست کرد تا هنرمندان را در تامین مواد اولیه و فروش محصولات کمک کند.
سوزن دوزی بلوچ منحصر به فرد است
معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور در سفر دو روز پیش به چابهار در نشست بررسی مشکلات حوزه گردشگری سیستان و بلوچستان اظهار داشت: سوزن دوزی بلوچ منحصر بفرد است و می‌تواند در سطح جهانی مطرح و برای درآمدزایی بومیان مؤثر باشد.
علی اصغر مونسان گفت: زیباترین هنر پوشاک کشور سوزن دوزی بلوچ است که می‌تواند بعنوان یکی از منابع درآمدی زنان این منطقه و معرف خوبی برای استان سیستان و بلوچستان باشد.
حمایت از صنعتگران سیستان و بلوچستان و افزایش فروشگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع دستی
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: سه اثر از سیستان و بلوچستان سال گذشته مهر اصالت یونسکو دریافت کردند که ۲ اثر مربوط به سوزن دوزی بلوچستان و یک اثر مربوط به خامه دوزی سیستان بوده است.
محمد بهروز عیسی زهی گفت: با توجه به اینکه ۵۱ درصد جمعیت استان روستا نشین هستند، هنرمندان سوزن دوز زیادی به ویژه در روستاهای منطقه بلوچستان داریم.
وی افزود: تاکنون پنج هزار نفر در سیستان و بلوچستان مجوز سوزن دوزی دریافت کردند و سه هزار نفر نیز شناسایی شده‌اند که در آینده وارد سامانه صدور مجوز می‌شوند.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان بیان کرد: البته تعداد بانوان سوزن دوز در سیستان و بلوچستان بسیار زیاد است که باید خودشان به اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مراجعه کنند تا بتوانند در سامانه ثبت نام و مجوز دریافت کنند.
وی با اشاره به بیمه هنرمدان صنایع دستی استان گفت: بیمه روستایی و عشایری از سه سال پیش در استان راه اندازی شده و به عنوان اولین استان در این زمینه اقدام کردیم و اکنون حدود ۴۸۰ صنعتگر زیر پوشش بیمه روستایی و عشایری در سیستان و بلوچستان هستند.
عیسی زهی افزود: از سال ۸۹ تا ۹۳ که بیمه تامین اجتماعی برای صنعتگران برقرار شد، حدود ۷۰۰ نفر بیمه شدند که ۲۰۰ نفر به دلایل گوناگون ریزش داشته و از حدود ۴۸۰ نفر صنعتگر بیمه شده تامین اجتماعی بیشترشان سوزن دوز هستند.
وی اظهار داشت: در زمینه قاچاق صنایع دستی و گردشگری با همکاری دیگر نهادها مانند اداره صنعت، معدن و تجارت، تعزیرات حکومتی، اماکن و غیره گشت‌های مشترک برقرار شده و به مراکز عرضه و فروش محصولات صنایع دستی سرکشی می‌کنیم تا محصولاتی که از کشورهای افغانستان و پاکستان وارد می‌شوند جمع آوری و تنها از هنر هنرمندان این استان حمایت شود.
معاون صنایع دستی سیستان و بلوچستان گفت: به منظور حمایت از صنعتگران استان در این زمینه اقدامات قانونی انجام خواهد شد.
وی افزود: هم اینک هشت فروشگاه در زاهدان محصولات هنرمندان استان را به فروش می‌رسانند و بازارچه‌های سنتی موقت نیز در استان وجود دارد.
عیسی زهی بیان کرد: یکی از سیاست‌های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سیستان و بلوچستان افزایش فروشگاه‌ها و بازارچه‌های صنایع دستی است تا هنرمندان بتوانند به راحتی محصولات خود را به فروش برسانند و در این زمینه بخش خصوصی بسیار موثر است.
وی گفت: زمینه بسیار خوبی در فضای مجازی فراهم شده که هنرمندان می‌توانند از طریق اینترنت و شبکه‌های اجتماعی محصولات خودشان را به فروش برسانند.