سایت خبری تحلیلی کسب و کار استارت آپ | کارآفرینی | دانش بنیان | اقتصاد
به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از تسنیم، عموماً تصور می‌شود توسعه صنعتی تنها راهکار ایجاد اشتغال است. هرچند توسعه صنعتی لازمه پیشرفت کشور بوده و می‌تواند در ایجاد شغل مؤثر باشد ولی نباید از ظرفیت بخش خدمات در ایجاد اشتغال غفلت کرد. در تأیید این موضوع بررسی روندهای جهانی اشتغال مؤید اهمیت خدمات به‌ویژه خدمات حرفه‌ای در ایجاد شغل است. بر اساس آمارهای جهانی، سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال به‌سرعت در حال افزایش است. مطابق شکل ۱ از سال ۲۰۰۰تا ۲۰۱۷ سهم اشتغال خدمات از کل اشتغال جهان از ۳۵ درصد به بیش از ۵۰ درصد ارتقا یافته است. درحالی‌که شاخص مذکور در ایران در همان بازه زمانی با رشد پایین ۵ درصدی از ۴۵ درصد به ۵۰ درصد رسیده است. رشد پایین این دسته از مشاغل در کشور در حالی رخ داده است که این شاخص در برخی کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و فرانسه به ارقامی بیش از ۷۵ درصد کل اشتغال در سال ۲۰۱۷ رسیده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد اصلی‌ترین علت عدم توسعه اشتغال خدمات در ایران ایجاد شرایط انحصاری و شبه انحصاری در مهم‌ترین بازارهای ارائه خدمت است. در ادامه اهمیت خدمات در ایجاد اشتغال و ظرفیت بخش‌های پزشکی، دندانپزشکی، وکالت و دفتر ثبت اسناد در ایجاد اشتغال بررسی شده است.
*نقش ویژه خدمات حرفه‌ای
همان‌طور که اشاره شد در کشورهای توسعه‌یافته سهم قابل‌توجهی از اشتغال در بخش‌های مربوط به خدمات ایجاد شده است. بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد در بین رشته‌های مختلف ارائه خدمت، خدمات حرفه‌ای از سهم قابل‌توجهی از کل اشتغال جامعه برخوردار هستند. خدمات حرفه‌ای به آن دسته از مشاغلی اطلاق می‌شود که نیازمند دانش و مهارت‌های تخصصی هستند و عمدتاً توسط نیروی کار تحصیل‌کرده ارائه می‌شوند. بررسی آمار اشتغال در آمریکا نشان می‌دهد بیش از ۵۰ درصد از کل اشتغال در حوزه‌هایی مانند خدمات درمان، خدمات آموزش، خدمات کسب‌وکار، خدمات مالی و … ایجاد شده است که همگی جزء خدمات حرفه‌ای محسوب می‌شوند (شکل ۲).
توسعه خدمات حرفه‌ای در ایران به دلیل نرخ بالای بیکاری در قشر تحصیل‌کرده از اهمیت دوچندانی برخوردار است. بر اساس آمار در سال ۹۵ نرخ بیکاری دارندگان مدرک کارشناسی %۲۲ و دارندگان مدرک کارشناسی ارشد %۱۷ اعلام شده است. درحالی‌که در همین سال، نرخ بیکاری افراد فاقد مدرک دانشگاهی از %۱۳تجاوز نمی‌کند. ارقام فوق نشان می‌دهد اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهم‌ترین مسئله در حل معضل اشتغال است. از سوی دیگر اشاره شد توسعه خدمات حرفه‌ای نیازمند نیروی کار متخصص و تحصیل‌کرده است لذا با توسعه خدمات حرفه‌ای در کشور می‌توان معضل اشتغال فارغ‌التحصیلان را حل کرد.
*تشریح توسعه‌نیافتگی خدمات حرفه‌ای در ایران
معماری، حسابرسی، مهندسی، پزشکی، وکالت، مدیریت سرمایه‌گذاری، پشتیبانی کسب‌وکار، مشاوره‌های تخصصی و … گستره‌ی وسیعی از خدمات حرفه‌ای را تشکیل می‌دهند که توسعه هریک از آن‌ها می‌تواند بخشی از مشکلات مربوط به بیکاری فارغ‌التحصیلان را کاهش دهد. در این گزارش وضعیت فعلی و ظرفیت اشتغال‌زایی ۴رشته پزشکی، دندانپزشکی، سردفتری و وکالت مورد بررسی قرار گرفته است. به‌منظور تشریح وضعیت فعلی توسعه این مشاغل در کشور شاخص سرانه «تعداد کل ارائه‌دهندگان خدمات به ازای جمعیت» در ۴ رشته مذکور بررسی و با کشورهای گروه ۲۰ و غرب آسیا مقایسه شده است.
*شاخص توسعه خدمات پزشکی
در حوزه پزشکی ۱۲۸ هزار پزشک مشغول ارائه خدمت هستند که از این تعداد ۸۴۴۸۰ نفر پزشک عمومی و ۴۳۵۲۰ نفر پزشک متخصص هستند. برخلاف تصور عموم مبنی بر زیاد بودن تعداد پزشک در کشور با معیار قرار دادن شاخص‌های علمی مشخص می‌شود کشور شدیداً با کمبود پزشک مواجه است به‌نحوی‌که می‌توان ادعا کرد بازار پزشکی با نوعی از انحصار روبه‌رو است.
محاسبات نشان می‌دهد شاخص سرانه تعداد پزشکان[۱] در ایران برابر ۱٫۶ نفر به ازای هر۱۰۰۰ نفر جمعیت است. این در حالی است که سرانه تعداد پزشک در یونان ۶٫۲، در قطر ۷٫۸، در آلمان ۳٫۹ و به‌صورت متوسط در کشورهای گروه ۲۰ حدود ۳ است (شکل۴). ارقام مذکور نشان‌دهنده کمبود جدی پزشک در ایران به نسبت کشورهای دیگر است.
ایجاد بازار انحصاری در خدمات پزشکی از طریق محدود کردن ظرفیت آموزش پزشکی اصلی‌ترین عامل ایجاد وضعیت کنونی است. بازار انحصاری ایجاد شده علاوه بر جلوگیری از شاغل شدن تعداد کثیری از جوانان کشور موجب ایجاد صف‌های طولانی در بیمارستان‌ها، بالا رفتن شدید تعرفه خدمات درمانی و کاهش کیفیت شده است.
*شاخص توسعه خدمات دندانپزشکی
دندانپزشکی نیز وضعیتی مشابه پزشکی دارد. ایران با سرانه[۲] ۳۵٫۶ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر با کمبود شدید ارائه‌دهندگان این خدمت مواجه است. شکل۵ وضعیت کشور را در مقایسه با برخی کشورهای منطقه و جهان نشان می‌دهد. برزیل با سرانه ۱۳۴ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر بالاترین سرانه دندانپزشکی را در میان کشورهای گروه ۲۰به خود اختصاص داده است. در منطقه غرب آسیا نیز، لبنان با سرانه ۱۰۰ دندان‌پزشک بهترین جایگاه را دارد. متوسط سرانه دندان‌پزشک در کشورهای عضو گروه ۲۰ حدود ۷۰ دندان‌پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است که تقریباً۲ برابر سرانه ایران است. (شکل ۵)
مشابه پزشکی علت سرانه کم دندان‌پزشک نیز پایین بودن ظرفیت آموزش است. علی‌رغم بالا بودن تعداد متقاضیان رشته تجربی در سال‌های گذشته اما ظرفیت این رشته متناسب با تقاضای بازار افزایش پیدا نکرده است. به نظر می‌رسد علت این مسئله فعالیت لابی پزشکان و دندان‌پزشکان در تعیین ظرفیت این رشته‌ها در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است.
*شاخص توسعه خدمات وکالت
در بازار خدمات حقوقی کشور نیز وضعیتی مشابه بازار سلامت وجود دارد. حدود ۷۰ هزار نفر وکیل در کشور فعال هستند که محاسبه شاخص سرانه آن نشان می‌دهد به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر فقط۷۶ وکیل وجود دارد. به‌طور متوسط این شاخص در دنیا برابر۲۴۰ وکیل به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است. مطابق شکل ۶ برزیل با سرانه۴۸۲ در جهان و کویت با سرانه ۱۴۴وکیل در منطقه پیشتاز هستند. این اختلاف حاکی از کمبود زیاد وکیل در کشور است.
علت اصلی کمبود وکیل در کشور تعیین ظرفیت سخت‌گیرانه برای آزمون وکالت است. در کشورهایی که در شاخص تعداد وکیل وضعیت مناسبی دارند قبولی در آزمون وکالت بر مبنای کسب حداقل نمره و احراز صلاحیت علمی لازم، انجام می‌شود و ظرفیت مشخصی برای تعداد پذیرفته‌شدگان در نظر گرفته نمی‌شود. برخلاف این در ایران ظرفیت پذیرش برای آزمون وکالت به‌صورت دستوری توسط کانون وکلا تعیین می‌شود؛ که این موضوع موجب کمبود قابل‌توجه وکیل در کشور و انحصاری شدن بازار خدمات شده است. انحصار موجود علاوه بر جلوگیری از ایجاد اشتغال برای تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مانع توسعه خدماتی از قبیل مشاوره‌های تخصصی، داوری، میانجیگری، وکالت پیمانی، پیگیری حقوق عامه و… شده است.
*شاخص توسعه خدمات دفاتر ثبت اسناد
بازار خدمات ثبت اسناد نیز وضعیتی مشابه با بازار وکالت دارد. در ایران ۷ هزار و ۶۱۷ دفتر اسناد رسمی فعالیت می‌کنند که تعداد آن‌ها در ده سال گذشته ثابت مانده است. ثابت ماندن تعداد دفاتر ثبت اسناد در حالی رخ داده که میزان تقاضای ثبتی در ۱۰ سال گذشته در حال رشد بوده است. برای نمونه تقاضای این خدمات در سال ۹۶ نسبت به سال ۹۵، ۶ درصد رشد را نشان می‌دهد. با تقسیم دفاتر ثبت اسناد رسمی بر جمعیت کشور، سرانه سردفتران ۹٫۲۵ به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت به دست می‌آید. با توجه به شکل ۷ کشورهایی با نظام حقوقی شبیه ایران مانند هلند با سرانه ۱۹٫۰۵، فرانسه با سرانه ۱۳٫۸۲ و بلژیک با سرانه ۱۲٫۸۸ وضعیت به‌مراتب بهتری از ایران دارند. شاخص‌های فوق نشان می‌دهد مشابه بازار خدمات حقوقی، در بازار خدمات ثبتی نیز انحصار ایجاد شده است و موجب بروز پدیده‌هایی مانند ایجاد صف در دفاتر ثبت اسناد، عدم تمایل دفاتر به انجام خدمات خرد و کیفیت پایین خدمات شده است.
*تخمین اشتغال قابل حصول در صورت توسعه خدمات مذکور
سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال در جهان به‌سرعت در حال افزایش و بخش قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی جذب بازارهای خدمات حرفه‌ای می‌شوند. با وجود این، بروز پدیده انحصار در بخش‌هایی از بازار خدمات ایران موجب ایجاد نرخ بالای بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد صف متقاضیان ورود به رشته‌هایی مانند پزشکی، دندانپزشکی و حقوق شده است. در ادامه ظرفیت تعداد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم ایجادشده در۴ رشته مذکور بررسی شده است.
متوسط سرانه پزشک در کشورهای گروه ۲۰، حدود ۳ پزشک در هزار نفر جمعیت است. با در نظر گرفتن سرانه سه پزشک به‌عنوان سرانه هدف، ظرفیت ایجاد ۱۱۲۰۰۰ شغل در حوزه پزشکی به صورت مستقیم وجود دارد. افزون بر این تعداد، به ازای هر پزشک حداقل دو فرصت شغلی تبعی شامل پرستار و منشی نیز ایجاد می‌شود که برابر ۲۲۴۰۰۰ نفر اشتغال تبعی خواهد بود که در مجموع نشان‌دهنده ظرفیت ۳۳۶۰۰۰ شغل در صورت حذف انحصار از بازار است.
در زمینه خدمات دندانپزشکی، سرانه کشورهای گروه ۲۰ حدود ۷۰ دندان‌پزشک به ازای ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. اگر سرانه مطلوب ۷۰دندان‌پزشک در نظر گرفته شود، میزان ظرفیت اشتغال برابر ۲۷ هزار و ۵۲۰ نفر خواهد بود. همچنین به ازای اشتغال هر دندان‌پزشک حداقل یک شغل تبعی به‌عنوان دستیار ایجاد شده و در مجموع ظرفیت اشتغال خدمات دندانپزشکی ۵۵ هزار و ۴۰نفر برآورد می‌شود.
متوسط سرانه وکالت در دنیا[۳] ۲۴۰ وکیل در۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. وضعیت مطلوب کشور در این رشته خدمت را می‌توان افزایش سرانه از ۷۶ به ۲۴۰ وکیل به ازای هر۱۰۰ هزار نفر تصویر کرد. تحقق این سرانه، به ایجاد ۱۳۱ هزار و ۴ فرصت شغلی می‌انجامد. با در نظر گرفتن ایجاد سه شغل تبعی دستیار، آبدارچی و دفتردار به ازای هر وکیل، ظرفیت اشتغال این بخش به ۵۲۴ هزار و ۱۶ نفر خواهد رسید.
خدمات دفتر ثبت اسناد رسمی در کشور دارای سرانه ۵۲٫۹ است. با توجه به قرابت‌های سیستم حقوقی ایران و فرانسه و شرایط خوب این کشور با سرانه ۱۳٫۸۲ دفتر، چشم‌انداز خدمات این حوزه ۱۳ دفتر به ازای هر ۱۰۰ نفر در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین نیاز است دو هزار و ۷۸۳دفتر ثبت اسناد رسمی جدید ایجاد شود. با توجه به اینکه به ازای هر سردفتر حداقل شش شغل تبعی شامل دفتریار اول، نامه‌رسان، مستخدم، ثبات و دو نفر ماشین‌نویس فراهم می‌شود، مجموع اشتغال سردفتران و شغل‌های تبعی، به رقم ۱۹ هزار و ۵۷۱ شغل جدید می‌رسد.
ظرفیت ایجاد اشتغال خدمات حرفه‌ای بررسی‌شده در گزارش حاضر، ۹۶۷ هزار و ۵۲۸ نفر برآورد می‌شود. جدول ۱ جزئیات ارقام گزارش‌شده را در بر دارد. تأکید می‌گردد برآورد مذکور، حداقل ظرفیت اشتغال را در حوزه چهار خدمت موردبررسی نشان می‌دهد.
*تخمین اشتغال قابل حصول در صورت توسعه خدمات مذکور
سهم مشاغل خدماتی از کل اشتغال در جهان به‌سرعت در حال افزایش و بخش قابل‌توجهی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی جذب بازارهای خدمات حرفه‌ای می‌شوند. با وجود این، بروز پدیده انحصار در بخش‌هایی از بازار خدمات ایران موجب ایجاد نرخ بالای بیکاری در بین فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد صف متقاضیان ورود به رشته‌هایی مانند پزشکی، دندانپزشکی و حقوق شده است. در ادامه ظرفیت تعداد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم ایجادشده در۴ رشته مذکور بررسی شده است.
متوسط سرانه پزشک در کشورهای گروه ۲۰، حدود ۳ پزشک در هزار نفر جمعیت است. با در نظر گرفتن سرانه سه پزشک به‌عنوان سرانه هدف، ظرفیت ایجاد ۱۱۲۰۰۰ شغل در حوزه پزشکی به صورت مستقیم وجود دارد. افزون بر این تعداد، به ازای هر پزشک حداقل دو فرصت شغلی تبعی شامل پرستار و منشی نیز ایجاد می‌شود که برابر ۲۲۴۰۰۰ نفر اشتغال تبعی خواهد بود که در مجموع نشان‌دهنده ظرفیت ۳۳۶۰۰۰ شغل در صورت حذف انحصار از بازار است.
در زمینه خدمات دندانپزشکی، سرانه کشورهای گروه ۲۰ حدود ۷۰ دندان‌پزشک به ازای ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. اگر سرانه مطلوب ۷۰دندان‌پزشک در نظر گرفته شود، میزان ظرفیت اشتغال برابر ۲۷ هزار و ۵۲۰ نفر خواهد بود. همچنین به ازای اشتغال هر دندان‌پزشک حداقل یک شغل تبعی به‌عنوان دستیار ایجاد شده و در مجموع ظرفیت اشتغال خدمات دندانپزشکی ۵۵ هزار و ۴۰نفر برآورد می‌شود.
متوسط سرانه وکالت در دنیا[۳] ۲۴۰ وکیل در۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. وضعیت مطلوب کشور در این رشته خدمت را می‌توان افزایش سرانه از ۷۶ به ۲۴۰ وکیل به ازای هر۱۰۰ هزار نفر تصویر کرد. تحقق این سرانه، به ایجاد ۱۳۱ هزار و ۴ فرصت شغلی می‌انجامد. با در نظر گرفتن ایجاد سه شغل تبعی دستیار، آبدارچی و دفتردار به ازای هر وکیل، ظرفیت اشتغال این بخش به ۵۲۴ هزار و ۱۶ نفر خواهد رسید.
خدمات دفتر ثبت اسناد رسمی در کشور دارای سرانه ۵۲٫۹ است. با توجه به قرابت‌های سیستم حقوقی ایران و فرانسه و شرایط خوب این کشور با سرانه ۱۳٫۸۲ دفتر، چشم‌انداز خدمات این حوزه ۱۳ دفتر به ازای هر ۱۰۰ نفر در نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین نیاز است دو هزار و ۷۸۳دفتر ثبت اسناد رسمی جدید ایجاد شود. با توجه به اینکه به ازای هر سردفتر حداقل شش شغل تبعی شامل دفتریار اول، نامه‌رسان، مستخدم، ثبات و دو نفر ماشین‌نویس فراهم می‌شود، مجموع اشتغال سردفتران و شغل‌های تبعی، به رقم ۱۹ هزار و ۵۷۱ شغل جدید می‌رسد.
ظرفیت ایجاد اشتغال خدمات حرفه‌ای بررسی‌شده در گزارش حاضر، ۹۶۷ هزار و ۵۲۸ نفر برآورد می‌شود. جدول ۱ جزئیات ارقام گزارش‌شده را در بر دارد. تأکید می‌گردد برآورد مذکور، حداقل ظرفیت اشتغال را در حوزه چهار خدمت موردبررسی نشان می‌دهد.
