موج نوی سینمای ایران؛ از دیروز تا امروز

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری، در سالهای منتهی به انقلاب گونه ای از فیلم تحت عنوان فیلمفارسی گیشه را قبضه کرده و انتقاداتی را برانگیخته بود. فیلم هایی که نه تنهای چیزی به سینمای ایران اضافه نکردند که خلاها و کاستی هایی را ایجاد کردند که اثرات آن تا سالها بعد باقی ماند.
در این میان و در دهه ۴۰، سینمایی تحت عنوان «موج نو» به واسطه چهره های رادیکالی ظهور کرد که به گفته برخی از منتقدین تقابل با سینمای فیلمفارسی انگیزه ظهور و بروزشان بود.
فیلم‌های گاو از داریوش مهرجویی، قیصر از مسعود کیمیایی و آرامش در حضور دیگران از ناصر تقوایی نمایندگان اصلی این موج به‌شمار می‌روند و چهره هایی که نماینده این موج بودند، هم به لحاظ فضای فکری و هم به لحاظ زمینه ای که در آن رشد کرده بودند با خالقین و بانیان سینمای فیلم فارسی تفاوت داشتند. در واقع تقابل این دو، تقابل اندیشه و پول بود. به این معنی که فیلمفارسی در رویکردی پوپولیستی و توده وار صرفا به پول و گیشه نگاه داشت در حالی که موج نویی ها به دنبال پیاده کردن آرا و اندیشه های خود بودند. آرایی که شاخصه بارز آن شناختی عمیق تر از هنر سینما و تاثیرگیری از ادبیات معاصر بود.
در سالهای آخر رژیم پهلوی و درست در همان زمانی که سینمای ایران رو به افول و ورشکستگی عمومی گذاشته بود، موج نو هم به دلیل شدت یافتن سانسور و هم چنین نادیده انگاشتن ذائقه بینندگان، رو به خاموشی رفت و در آستانه انقلاب متوقف شد. اما این پایان، دائمی نبود و پس از انقلاب و با جرقه ی فیلم دونده ساخته «امیر نادری» در سال ۱۳۶۳ جریانی تازه قوت یافت که دیگر بار توجه جهانی به سینمای راکد ایران را به همراه داشت. این موج البته تحت لوای نام های بزرگی در تاریخ سینمای ایران ثبت گردید. اسامی ای چون عباس کیارستمی، رخشان بنی اعتماد، مجید مجیدی، جعفر پناهی، بهمن قبادی ،محسن مخملباف، ابوالفضل جلیلی و اصغر فرهادی که هم جوایز متعددی را کسب کرده و به لحاظ فردی در حرفه خود درخشیدند و هم به لحاظ فرهنگی اعتباری نوین را برای سینمای ایران به ارمغان آوردند.

موج نو از دیروز تا امروز
امروز اما سینمای ایران تحت تاثیر روندهای جهانی و شرایط داخلی که بعضا در تقابلی کامل با هم قرار دارند، قرار گرفته و شاید خیلی از ابعاد موج نو آن هم به صورتی که مدنظر نسل اولیه بوده را دگرگون ساخته است. در این شرایط برخی از منتقدین و صاحبنظران شرایط را برای شکل گیری موج نو بعید می دانند، در حالی که برخی آن را ممکن اما با تحقق شرط و شروطی می بینند و البته برخی معتقدند که این موج نو جدید شکل گرفته است و از نیاز کنونی به تقویت آن صحبت می کنند.
«سعید رشتیان» عضو هیئت مدیره و سخنگوی انجمن تهیه کنندگان مستند در این باره به پژوهشگر ایرنا گفت: چیزی که تحت عنوان موج نوی سینمای ایران در دهه ۴۰ شروع شد فیلمسازانی بودند متاثر از امواجی که در سینمای جهان شکل گرفته بود. و ما یک سینمای داخلی هم داشتیم که به آن فیلمفارسی می گفتند که این سینما مسیر خودش را می رفت و سینمای موج نو ما هم مسیری خودش را رفت با فیلمسازهای خاص. و آن سینما به نوعی زمینه و بسترسازی برای اتفاقاتی کرد که عموما در دهه ۵۰ و به خصوص بعد از انقلاب شاهدش بودیم.
وی ادامه می دهد: اما سینمایی که ما به آن فیلمفارسی می گفتیم حداقل این تاثیر را داشت که عامه مردم را به سینما آورد و مردم به هر صورت سینما دوست و سینمارو شدند و مجموع این دو اتفاق که شاید تاثیر یک همکاری ناخواسته بود، موجب شد تا سینما مورد توجه عمومی قرار گیرد. از طرفی سینماگران موج نوی ما قبل از انقلاب زمینه ای را فراهم کردند به شکلی که ما حداقل در دهه ۶۰ و پس از آن، اگر چیزی داریم مال همان زمینه سازی و همان مقدمه چینی ها بوده است؛ مدیرانی چون آقایان «بهشتی» و «انوار» هم در اتفاقاتی که در سینمای دهه ۶۰ و سینمایی که بعد از انقلاب داشتیم و منجر به سینمایی شد (منظورم سینمای داستانی است) که در حال حاضر ادامه یا دنبال آن را می بینیم، موثر بودند.

**سینمای مستند و فیلم کوتاه، فرسنگ ها جلوتر از سینمای داستانی
رشتیان می گوید: با آشنایی ای که روی سینمای داستانی خودمان دارم این سینما از نظر فنی و تکنیکی و فنون آشنایی بسیار جلو آمده ولی اتفاقات مهم و فیلمهای خوب و ویژه در آن، یک اتفاق خاص است؛ یعنی متوسط سینمای ما در مقایسه با دهه های گذشته شاید از نظر قواعد سینمایی و مسائل فنی بالا آمده باشد و فیلمها اکثر به نوعی متوسط رو به بالا هستند ولی روند خیلی نوآورانه در حال حاضر در سینمای اکران نداریم. گاهی اتفاقاتی چون آقای فرهادی و دیگر فیلمسازان می افتد ولی ما به عنوان یک موج، نمی توانیم به اینها اشاره کنیم.
این تهیه کننده فیلم مستند عقیده دارد: البته باور من بر این است اگر می خواهیم به یک ظرفیت رو به تحول در کل سینمایمان اشاره کنیم، این اتفاق در فیلم کوتاه و به خصوص در سینمای مستند دارد می افتد. این را نمی شود موج نو نامید و بحث بر سر این دو سینما (مستند و فیلم کوتاه) از جنس دیگری است و از بحث در سینمای اکران متفاوت است. ولی خود من چون حرفه ام تهیه کنندگی سینمای مستند است می توانم این را به روشنی بگویم که شاهد اتفاقات جدی در سینمای مستند خودمان هستیم که چه از لحاظ فیلمهای خوب و به لحاظ فنی و تکنیکی و چه از نظر شبکه مخاطبین به این سینما. در فیلم کوتاه هم به نظرم اتفاقات خوبی در حال افتادن است. که ما باید منتظر باشیم تا تاثیر اینها را در سالهای آینده در کل سینمایمان ببینیم.

**نسل قبلی تکرارشدنی نیست
رشتیان در پاسخ به این سوال که آیا می توان انتظار یک موج نوی تازه در سینمای ایران داشت به پژوهشگر ایرنا گفت: به نظرم اگر بخواهیم صحبت از موج نو در سینمایمان بکنیم انگار جهش های مهمی در فیلم کوتاه و داستانی مان در حال افتادن است. اگر منظورمان از موج نو اتفاقات دهه ۴۰ باشد به نظرم آن شکل و فرم تکرار نخواهد شد یعنی ما ممکن است سهراب شهید ثالث را به آن شکلش نداشته باشیم ولی طیف قابل توجهی از دوستان فیلمساز را امروز در سینمای مستند و سینمای اکران داریم که اینها وارد تجارب خیلی جدی و جذابی در این سینما شده اند ولی در حال حاضر به این صورت است که آن سینمای دیگری که عرض کردم متفاوت با سینمای اکران هستند. در سینمای اکران کمتر نوآوری می بینیم ولی در سینمای مستند و فیلم کوتاه بچه ها تجارب خیلی ویژه ای دارند.
سخنگوی انجمن تهیه کننندگان مستند در پاسخ به این سوال که آیا به وضعیت سینمای ایران برای حرکت رو به جلو امید دارد یا نه، گفت: بله اگر خیزشی در سینمای ما باشد من خیلی امیدوارم که این خیزش ها را بیشتر از حوزه سینمای مستند و فیلم کوتاه داشت باشیم. جوایز جشنواره های خارجی هم این را نشان می دهند؛ شما مقایسه کنید و ببینید در حال حاضر چند در صد شرکت فیلم ها در جشنواره های خارجی متعلق به فیلم های کوتاه و مستند و چند درصد متعلق به فیلم داستانی است. خود این نشان می دهد که یک ظرفیت رو به افزایشی در این دو حوزه وجود دارد.

**بعد تجاری، سینمای داستانی را به حاشیه برده است
این تهیه کننده فیلم مستند در پاسخ به این سوال که آیا موج نو را می توان واکنش یا تقابلی در برابر فیلمفارسی دانست و جریانات امروز را اگر موجی جدید بدانیم متاثر از چه عواملی است، افزود: دلیل این اتفاق از نظر خود من این است که در حال حاضر ما در جامعه ای پربار و فعال و با حساسیت ها و توجهات بسیار بالایی زندگی می کنیم. الان جامعه ما با جامعه دهه ۴۰ بسیار فرق کرده است. ضمن این که حوزه های مختلف هنری از جمله سینما، انعکاس این تحولات اجتماعی است.
وی افزود: اتفاقی که در حال حاضر در سینمای فیلم کوتاه و مستند در حال وقوع است دارای نوعی حساسیت بالاتر نسبت به موقعیت اجتماعی ایران است در حالی که سینمای داستانی آن را حمل نمی کند. و به اندازه کافی این اتفاقات و حساسیت ها را نمایندگی نمی کند و متناسب با آنها نیست.
رشتیان خاطر نشان کرد: جامعه امروز بسیار بالا آمده و تمام مسائل مختلفی که در حوزه های هنری مختلف چون هنرهای تجسمی، تئاتر و فیلم کوتاه و مستند در حال افتادن است واکنش نزدیک و درستی تر به تحولات اجتماعی بوده چرا که جامعه ما بسیار پویاتر شده است. اما به نظرم سینمای داستانی دلایل مختلف خودش را دارد و با این فضا به اندازه کافی همراه نیست. سینما مستنند و فیلم کوتاه ما جلوتر است.
وی در پاسخ به این سوال که دلیل عدم همراهی سینمای داستانی با تحولات جامعه چه چیزی است، تصریح کرد: حتما این گونه است که اقتصاد آن سینما و چرخه مالی و چرخه پخش و نمایشی که به هرترتیب در سینمای داستانی شکل گرفته حتما در این داستان موثر است. حتما سانسور هم موثر است چرا که در آن سینما گردش سرمایه بزرگ وجود دارد. ولی وقتی خطوط قرمزی وجود داشته باشد که شما ملزم به رعایت آن باشید، طبیعی است که ریسک پذیری سرمایه در آن ورود می کند و فیلمنامه ها به طرف حوزه ها یا موضوعاتی می روند که دارای ریسک کمتری هستند و بازگشت های سرمایه شان سریعتر است.
«در نتیجه وضعیت به صورتی است که قدرت ریسک بالا را به تهیه کنندگان سینمای داستانی نمی دهد و طبیعی هم هست چون در چنین وضعیتی سینما متاثر از سرمایه گذاری و تولید و … است. وضعیت اقتصادی آن سینما به صورتی است که شاید اهالی سینما نتوانند به راحتی وارد تجارب ویژه و خاص شوند. ولی این شرایط در فضای سینمای مستند و فیلم کوتاه ساده تر و راحت تر و به هر صورت ممیزی ها و خطوط قرمز در این جا تا حدی دارای حساسیت کمتری است».

**سینما مانند هر پدیده اجتماعی، متاثر از شرایط جامعه است
«محسن شهنازدار» انسان شناس و محقق حوزه سینما، شکل گیری موج نو را به دلیل شرایط اجتماعی امروز ایران غیرممکن می داند و معتقد است: طبیعتا از سینما و هر هنر دیگری، انعکاس بازتابی از شرایط پیرامونی خودش را باید انتظار داشت. با اصل تعمیم پذیری فکر می کنم این نظریه درست باشد، فارغ از نظریاتی که دوستان دیگری داشته اند. اما جامعه ای که در آن این میزان وضعیت پاتولوژیک وجود دارد از نظر من در هیچ عرصه ای نمی توان یک شرایط خلاق را از آن در عرصه فرهنگ و هنر انتظار داشت. این وضعیت در موسیقی، تئاتر، ادبیات داستانی و در شعر وجود دارد. در نتیجه امکان رشد ناهمگون تقریبا وجود ندارد و همه اینها برآیند مجموعه ای از وقایع پیرامون خودشان هستند.
این کارگردان مستند ساز ادامه می دهد: همه هنرها و به خصوص سینما از شرایطشان الهام می گیرند و هیچ اثر درخشانی در تاریخ فرهنگ و هنر، در تمام دنیا وجود ندارد که جدا از شرایط اجتماعی و فرهنگی خودش باشد. به همین جهت است که ما در علوم اجتماعی قادر هستیم تا از طریق اثر هنری، یک دوره تاریخی را تحلیل و آن شرایطی را که در یک سیستم اجتماعی حاکم بوده است را از طریق اثر هنری بررسی کنیم. کمااینکه می شود در مورد موج نوی سینمای ایران یا بسیاری از جریانات ادبی و هنری و فرهنگی دهه ۴۰ و ۵۰ در ایران به عنوان اسنادی برای تحلیل شرایط اجتماعی دورانشان بهره برد.
«در نتیجه من با توجه به اصل تعمیم پذیری معتقدم که این شکل نگرفتن موج نو در سینمای ایران بسیار بدیهی است و نه در این هنر که در هیچ هنر دیگری، امید به یک جریان اصیل و ریشه دارد و اثرگذار ندارم».

**موج نو شکل گرفته و نیاز به تقویت دارد
«یحیی نظنزی» روزنامه نگار و منتقد سینما جزو کسانی است که عقیده دارند که ما نیاز به موج نو نداریم چون اساس آن را داریم و آنچه نیاز است تقویت و بارور کردن آن است: به نظرم موج نوی سینمای ایران بعد از انقلاب و پس از موج نوی دهه ۴۰ شکل گرفته است، وجود دارد و دارد به مسیر خودش ادامه می دهد و حداقل در دهه نود در مقایسه با دهه ۸۰ مصداق هایشان بیشتر شده است. به نظرم این که ما نباید منتظر موج نویی باشیم، شاید گزاره ای کاملا دقیقی نباشد چون موج نو هست و دارد به مسیر خودش هرچند با سختی و دشواری، ادامه می دهد . شاید چند سال قبل شرایطش بهتر بوده ولی اکنون سخت تر شده است. گروه هنر و تجربه هم شاید آن گونه که باید نتوانسته برایش بستر سازی کند ولی کلیت گذاره به نظرم اشتباه است از این منظر که این موج شکل گرفته و ما باید به بارور شدن آن کمک کنیم.
نطنزی در پاسخ به این سوال که اگر موج نو را واکنشی به فیلمفارسی بدانیم این موج جدید در واکنش به چه چیزی شکل گرفته است خاطرنشان کرد: این حرف تاحدودی درست است چون بخشی از جریان موج نو در مواجهه با جریان غالب سینمای ایران در قبل از انقلاب شکل گرفت و یک بخشی از آن هم براساس نیروهای تازه نفسی بود که اینها الزاما خودشان را ملزم به رعایت سلیقه رایج جامعه نمی دانستند.
وی افزود: مثلا «کیمیایی» از یک خاستگاه متفاوت و متاثر از سینمای غرب بود و آمریکا و سینمای وسترن برایش خیلی جذاب بود. و اینها آدمهایی بودند که خاستگاه و مراحل شکل گیری سلیقه شان، الزما هم راستا با سلیقه فیلمسازان منتسب به فیلمفارسی نبود. در سالهای اخیر هم این اتفاق به شکل دیگری افتاده و دارد می افتد، ما فیلمسازانی داشتیم که در دهه ۶۰ و ۷۰ فعایت می کردند و برخی از اینها کسانی بودند که قبل از انقلاب جوان بودند و بعد از انقلاب کارشان را ادامه دادند و برخی کسانی بودند که در دهه ۶۰ و ۷۰ تازه کارهای اولیه و تجربه کاری شان را شروع کردند و سینما را در همین بستر یاد گرفتند.
نطنزی خاطر نشان کرد: نسل جوانتر کسانی هستند که در تلاش اند تا واکنشی برخلاف جریان رایج سینمای ایران نشان بدهند. یک سری فیلمها مانند ملودرام خیلی پرطرفدار هستند و تهیه کنندگان برای آنان کمتر ریسک دارند، یک سری فیلمهای دولتی هم ساخته می شود که همیشه در گونه های مشخصی برایشان سرمایه گذاری می شود ولی آن نسل جوانتر تلاش می کنند تا با کمک ابزارهای تکنولوژیکی که تولید فیلم را تا حدودی کم هزینه تر کرده اند به سمت چیزهایی برود که خودش می پسندند و دوست دارد و آنها را دنبال کنند. بعضی هایشان شاید از سینمای غرب خیلی تاثیر گرفته باشند و تجربه های آوانگارد و رادیکال سینمای اروپا را دنبال کنند و تاثیر بگیرند و تلاش کنند ما به اضای ایرانی برایش در فیلمهایشان طراحی کنند.
«در نتیجه این جریان به نظرم هم یک رفتار واکنشی است در مخالف با جریان غالب سینمای ایران و هم دنبال کردن سلیقه شخصی است».
پژوهشم**س-ب**۱۵۵۲