یادمان های هخامنشی در محاصره هزاران حلقه چاه

صدها بنا و میراث تاریخی ایران باستان که در دشت مرودشت واقع شده اکنون در محاصره ۱۵ هزار حلقه چاه کشاورزی قرار دارد که شبانه روز در حال بهره برداری از منابع محدود آب های زیرزمینی این منطقه و خالی کردن زیرپای میراث تاریخی این منطقه هستند.
حدود یک دهه قبل ، مسئولان استان فارس با غرور بر طبل دارا بودن رتبه نخست در کشت گندم می کوبیدند در حالی که اکنون زمین این خطه تاوان سوء مدیریت منابع آبی را پس می دهد به گونه ای که میراث تاریخی استان نیز از این مساله در امان نمانده و در محاصره فرونشست ها و ترک هایی قرار گرفته که هر روز نیز در حال گسترش است.
یکی ازعواقب کم آبی و خشکسالی، شکافتن دل زمین برای برداشت آب های زیرزمینی است که در پی ان مساله آب های زیرزمینی به تدریج از دسترس دور شده است و در این شرایط، پدیده فرونشست زمین رخ می نمایاند.
حفر چاه‌های غیرمجاز هم از دیگر دلایلی است که اکنون استان فارس را به گفته مدیرکل دفتر مشارکت های مردمی محیط زیست کشور به رتبه یک فرونشست زمین در کشور و حتی جهان رسانده است.
فرونشست، فرورفتگی و نشست ناگهانی سطح زمین با عمق‌های متفاوت است که به دلایل انسانی یا طبیعی رخ می‌دهد و اگر در محدوده زندگی انسان اتفاق بیفتد قادر است خسارات جانی و مالی بسیاری از خود به‌جا گذارد.
فرونشست اغلب در مناطقی رخ می‌دهد که بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برداشت شود و این پدیده برخلاف زلزله و آتش فشان دلیل انسانی در بروز آن دخالت مستقیم داشته بگونه ای که اکنون میراث کهن خطه پارس را نیز مورد تهدید جدی قرار داده است و نمونه بارز آن ایجاد فرونشست زمین در محوطه تاریخی نقش رستم و در کنار بنایی موسوم به کعبه زرتشت در نزدیکی تخت جمشید است.

** ترک های زمین در منطقه نقش رستم
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: ترک هایی در محوطه نقش رستم وجود دارد که مربوط به انقباض خاک به دلیل کاهش رطوبت زمین است.
حمید فدایی افزود: کاهش رطوبت زمین که دهه اخیر در سراسر ایران پدید آمده بر اثر خشکسالی است و در بسیاری از دشت های کشور در پی این مساله فرونشست زمین و فروچاله نیز ایجاد شده که متاسفانه این وضعیت گریز ناپذیر است.
وی با تاکید بر مدیریت منابع آبی در شرایط کنونی خشکسالی اظهار داشت: ضروری است که برداشت های غیرضروری از منابع آبی قطع شود تا این دوره خشکسالی را که فرونشست ها و ترک های زمین از جمله عوارض آن است به پایان رسد و به دوران ترسالی برسیم تا زمین باری دیگر خود را بهسازی و ترمیم کند.

۱۵ هزار حلقه چاه، نفس میراث هخامنشی را گرفته است
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد اظهار داشت: در دشت پارسه آثار ارزشمند و میراث جهانی مانند تخت جمشید و نقش رستم وجود دارد که البته به دلیل پیوستگی این دو اثر به کوه، نگرانی در خصوص بحران فرونشست و ترک های زمین و تاثیر آن بر این دو بنای جهانی کمتر است.
فدایی ادامه داد: در دشت مرودشت به جز تخت جمشید و نقش رستم هزاران بنا، محوطه و تپه های تاریخی و باستانی وجود دارد که نگرانی اصلی در خصوص تخریب این میراث ارزشمند و تاثیر فرونشست و ترک های زمین که بر اثر خشکسالی و برداشت بی رویه آبهای زیرزمینی بروز می کند وجود دارد.
وی اظهار داشت: دشت مرودشت محل تمدن عظیم ایران باستان است و آثار فاخر جهانی مانند شهر پارسه، تخت گهر، پل، بقایای تاریخی ابنیه تاریخی و ساختار سنگی بسیار در زیر سطح و آثاری نیز بر روی زمین در این منطقه وجود دارد که برای حفاظت از این آثار در مقابل تهدید فرونشست زمین مدیریت جامع تری می طلبد که مردم هم باید در آن مشارکت کنند.
این مقام مسئول همچنین گفت: در دشت مرودشت و در حریم آثار باستانی هخامنشی،بیش از ۱۵ هزار حلقه چاه کشاورزی وجود دارد که از این تعداد حدود هفت هزار حلقه چاه کشاورزی مجاز و بیش از هشت هزار حلقه چاه غیرمجاز است.

الگوی کشت در مرودشت تغییر کند
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد در ادامه تاکید کرد: ضروری است که الگو کشت در دشت مرودشت و در حریم میراث جهانی این محدوده تغییر پیدا کند.
وی گفت: در شرایط خشکسالی کنونی نباید محصولات کشاورزی پرآب بر نظیر برنج در این منطقه که می تواند تهدیدی برای میراث جهانی بشمار برود کشت شود اما متاسفانه اینگونه نیست و هنوز برنج در این محدوده کاشته می شود و حتی مشاهدات حاکی از کاهش سطح زیرکشت این محصول نیز ندارد.
وی با ابراز تاسف از تدوین نشدن الگوی کشت مناسب برای این منطقه گفت: در شرایط کنونی نمی توان انتظار داشت که احتمال فرونشست و تخریب میراث جهانی این منطقه را تهدید نکند در صورتی که عدم استفاده بهینه از آبهای زیرسطح و عدم اصلاح الگوی کشت در این محدوده باعث شده مساله خشکسالی که طبیعت بوجود آورنده آن است تشدید شود.

مسئولیت نظارت بر چاه های اطراف تخت جمشید واگذار شود
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد با اشاره به اینکه در سالهای گذشته تلاش کردیم که مدیریت پرکردن چاه های کشاورزی و صدور مجوز های آن در اختیار پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد باشد که کنترل و رصد درستی در این حوزه صورت گیرد،افزود: برای مدت کوتاهی در تابستان سال ۹۵ این مسولیت به دلیل خطر بزرگی که میراث جهانی تخت جمشید و پاسارگاد را تهدید می کرد به ما واگذار شد اما متاسفانه این کار تداوم نداشت.
وی اضافه کرد: درحال حاضر در محدوده نقش رستم و اطراف تخت جمشید ترک و نشست هایی در زمین وجود دارد و اگر زمانی بر تعداد آن افزوده و یا به فروچاله تبدیل شوند خطر جدی میراث این منطقه را تهدید خواهد کرد.
فدایی با بیان این مطلب که اگر چه ما متولی حفاظت از میراث جهانی این منطقه هستیم، گفت: در مدیریت این سایت که با پهنه بزرگی روبه رو است که در آن دستگاه های مختلف، شهر و کارخانه وجود دارد و عملا پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و پاسارگاد به تنهایی نمی تواند از این مجموعه عظیم حفاظت کند و باید همه دستگاه ها و اهالی این محدوده در این امر مشارکت کرده و با کمک همه مدیریت این موضوع تحقق پیدا کند.

کشت برنج در دشت مرودشت با هیچ منطقی سازگار نیست
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد گفت: اگر بخواهیم میراث فرهنگی به تنهایی این وضعیت را مدیریت کند نتیجه می شود وضعیتی که امروزه در این منطقه شاهد آن هستیم و بعد از گذشت ۱۰ سال از آغاز خشکسالی هنوز در این منطقه برنج کاری انجام می شود که با هیچ منطقی سازگار نیست.
فدایی درباره کشت محصولات آب بر در این منطقه هشدار داد و این مساله را تیرخلاصی بر پیکره میراث جهانی این محدوده دانست و افزود: کشت محصولات آب بر مستلزم افزایش بهره برداری از منابع آبی زیرزمینی و در پی آن بالارفتن ضریب ایجاد فرونشست زمین و تخریب میراث این منطقه است.
مدیر پایگاه جهانی تخت جمشید و پاسارگاد ادامه داد: به نظر می آید در شرایط کم آبی کنونی وضعیت کشت محصولات پر آب بر مانند برنج وخیم تر نیز شده و مردم بیشتر جذب کاشت این محصول کشاورزی شده اند.

لزوم پرهیز از سیاسی کاری در موضوع کاشت برنج
وی تاکید کرد: نباید به مساله کشت برنج با دید سیاسی نگاه شود و باید بدانیم این میراث جهانی که قابلیت آن را دارد که روزی جایگزین برنج کاری و کشاورزی استان فارس شود را باید حفظ کرد.
فدائی در پایان با اشاره به اینکه عمق چاه های آب مرودشت در سالهای گذشته از ۱۰ متر به ۳۰۰ متر رسیده است، گفت: اگر بخواهیم منطقی و اصولی فکر کنیم باید از ظرفیتهای میراثی و تاریخی فارس برای رونق اقتصادی منطقه و کشور استفاده کرد و سیاستها نیز باید در این جهت تدوین شود.

** بیشترین میزان فرونشست فارس در مرودشت
مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با ابراز تاسف از این که در سالهای اخیر فرونشست در فارس و سراسر کشور به بحرانی عادی تبدیل شده است، گفت: بیشترین میزان فرونشست زمین استان فارس در سال ۹۶ در بخش جنوبی دشت مرودشت با ۸ تا ۱۰ سانتی متر نشست ثبت شده است.
طهمورث یوسفی افزود: شکاف هایی نیز در سطح زمین دشت مرودشت و کربال و در نزدیکی دامنه کوه های این منطقه و نزدیکی میراث جهانی تخت جمشید و نقش رستم ایجاد شده است.
وی ادامه داد: به دلیل نوع رسوبات در دامنه کوه، نرخ نشست این گونه مناطق با مرکز دشت تفاوت دارد و در دامنه کوه ها گسیختگی ایجاد و فرونشست زمین بصورت شکست و ترک خود را نشان می دهد.

کعبه زرتشت در معرض نابودی
یوسفی با بیان اینکه بنای جهانی تخت جمشید به دلیل احداث بر روی سنگ های دامنه کوه کمتر در معرض فرونشست و شکاف زمین قراردارد گفت: بنای های دیگر واقع در دشت مرودشت مانند کعبه زرتشت در محوطه نقش رستم بیشتر در معرض تخریب ناشی از فرونشست زمین و ایجاد شکاف قرار دارند.
مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور افزود: شکست و نشست زمین باعث می شود که یکپارچگی، استحکام و پایداری دشت از بین برود و اگر در این منطقه زلزله ای رخ دهد تاثیر و شدت تخریب آن به مراتب بیشتر خواهد شد.
وی اظهار داشت: عواملی نظیر ایجاد بند انحرافی، ساخت سد، برداشت بی رویه از منابع آبی زیرزمینی، شرایط جغرافیایی و زمین شناسی باعث بروز پدیده فرونشست می شود.
یوسفی نشست زمین را پدیده ای طبیعی دانست و گفت: فرونشست زمین بیش از چهار سانتی متر در سال اگر در هر منطقه ای رخ دهد امری غیرطبیعی است که عوامل انسانی باعث بروز آن شده است.

سهم چاه های مجاز و غیرمجاز در نابودی زمین
مدیرکل مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه جنوب کشور، برداشت آب در استان فارس و بویژه دشت مرودشت را متناسب با اقلیم منطقه ندانست و افزود: فارس در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد و به همین دلیل باید برداشت آب در این خطه با جغرافیای منطقه سازگاری داشته باشد که متاسفانه در حال حاضر اینگونه نیست.
وی بر لزوم مدیریت منابع آبی تاکید و تصریح کرد: حفر چاه های غیرمجاز در حریم ابنیه تاریخی و باستانی واقع در دشت مرودشت یکی از عواملی است که باعث ایجاد فرونشست و شکاف در سطح زمین این منطقه شده است.
یوسفی تاکید کرد: به غیر از چاه های غیرمجاز ،برداشت بیش از حد از چاه های کشاورزی دارای مجوز نیز می تواند بر تشدید شرایط بحرانی کنونی و افزایش فرونشست و شکاف زمین بیافزاید،امری که در حال حاضر در دشت مرودشت نیز تحقق پیدا کرده است.

** پرسش بی پاسخ
خبرنگار ایرنا در روزهای گذشته بارها برای مصاحبه با مسئولان شرکت آب منطقه ای استان فارس تلاش کرد اما متاسفانه این نهاد پاسخی در خصوص پرکردن چاه های غیرمجاز دشت مرودشت که در حریم بناهای تاریخی این منطقه واقع شده را نداد.
پرسش های خبرنگار ما این بود که چه تعداد از چاه های غیرمجاز همجوار این آثار تاریخی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو مسدود شده اند؟ چه تعدادی از این چاه ها همچنان در حال بهره برداری هستند؟ آیا برنامه ای برای محدود کردن چاه های مجاز با توجه به اهمیت صیانت از میراث فرهنگی نیز وجود دارد، یا خیر؟
و نیز این که ، فرمول سپردن مسئولیت نظارت بر چاه های مجاز و جلوگیری از حفر چاه های جدید که در سال های گذشته برای مدت کوتاهی به پایگاه میراث جهانی تخت جمشید و پاسارگاد سپرده شد، چه نقص و ایرادی داشت که از این پایگاه سلب اختیار شد؟ و متولیان امور آب، چه پاسخی برای دغدغه های دوستداران میراث فرهنگی در زمینه صیانت از یادمان های تاریخی هخامنشی دارند، یادمان هایی که نمادی از شکوه تمدن ایرانی و ظرفیتی برجسته برای جذب گردشگر محسوب می شوند.
۹۸۷۳/ ۲۰۲۷
گزارش از محمدامین افشارپور