نخل های تشنه بر لب کارون

«نخل عین عمه انسان است و احترامش واجب» این را شیخ حسن فاضلی، نخلدار آبادانی می گوید. این باور ریشه در یک روایت قدیمی دارد که خداوند درخت خرما را از زیادی طینت (سرشت) حضرت آدم (ع) آفرید، بنابراین نخل، خواهر آدم است و از او به عنوان عمه انسان یاد می شود.
شیخ حسن و تعدادی از نخلداران آبادانی به تازگی مراسم ختم برگزار کردند آنطور که گفته اند: «این مجلس ختم، نه در سوگ امواتشان است بلکه برای مرگ نخل های تازه مرده است؛ ۶ میلیون نفر نخل».
شیخ حسن، یک هزار نفر نخل در روستای «محرزی» در حاشیه رودخانه بهمنشیر دارد، همان منطقه ای که نخلستان هایش در سال های نه چندان دور زبانزد عام و خاص بود.
او می گوید: حالا نخل ها خشک و تشنه اند. بخشی از نخل ها در جنگ از بین رفت و بخشی را آب شور دارد می کُشد. این مراسم ختم را گرفتیم که با نخلداران مصیبت دیده عزاداری کنیم و آنها را تسلی دهیم. از این طریق می خواستیم صدایمان را به مسئولان هم برسانیم تا بازمانده نخل ها را نجات دهیم، ولی هیچکس توجهی نکرد.

***نخل ها ایستاده می میرند
آبادان در زمان جنگ ۶ میلیون اصله نخل داشت که بعد از جنگ ۲ میلیون اصله از آنها باقی ماند.
دبیر نظام صنفی کشاورزی آبادان می گوید: نخلستان های آبادان به دلیل شوری آب امروز دچار مرگ تدریجی شده اند، به ویژه امسال که شدت شوری بسیار زیاد بود، بیشتر محصول خرما، میانه کاری (شامل یونجه، خربزه، بامیه و لوبیا) و ۲ میلیون اصله پاجوش جوان نیز نابود شده است.
«شاکر هندالی» می افزاید: در سال های نرمال بیش از ۱۰۰ هزار تن خرما در آبادان تولید می شد اما امسال، نخلستان ها از ۵۰ درصد به بالا دچار خسارت شده اند و پیش بینی می کنیم کمتر از ۵۰ درصد خرما آنهم با کیفیت نامطلوب برداشت کنیم.
وی ادامه می دهد: آبادان تنها شهرستان تک محصولی است و هشت هزار نخلدار این شهرستان تنها از طریق نخلستان ها امرار معاش می کنند.
برغم اینکه نیمی از نخلداران محصول خود را بیمه کرده اند ولی از انجا که اداره بیمه خسارت ناشی از شوری آب ، گرد و خاک را که مشکل اصلی کشاورزان است، تقبل نمی کند ، انها روزبه روزفقیر تر می شوند.

***نوشداروی سدها
خوزستان قطب تولید خرما، رتبه دوم تولید این محصول و رتبه نخست صادرات آن را در کشور دارد. سهم این استان تولید حدود ۲۰۰ هزار تن خرما است. هم اکنون ۴۳ هزار هکتار از زمین های خوزستان زیر کشت نخیلات است که بیش از ۳۲ هزار هکتار آن بارور است و بیشتر در اراضی شهرستان های خرمشهر، آبادان و شادگان و در حاشیه رودخانه کارون قرار دارد. میلیون ها اصله نخل در این شهرستان ها قربانی کمبود و شوری آب کارون شده است.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان می گوید: به دلیل کمبود آب و شوری آن، به تولید خرمای استان خسارت وارد شده و این خسارت در شهرستان های آبادان، خرمشهر و شادگان جدی است.
کیخسرو چنگلوایی می افزاید: میزان خسارت به تولید خرمای امسال دست کم ۲۰ درصد است اما تا زمان برداشت محصول نمی توان میزان دقیق آن را اعلام کرد.
وی با اشاره به مکاتبات با استانداری درباره بحرانی بودن وضعیت آب نخیلات استان می گوید: شوری آب در پایین دست کارون بسیار بالاست و به هیچ وجه به صلاح نیست نخیلات با این آب آبیاری شود، به همین دلیل روز پنجشنبه گذشته در جلسه ستاد خشکسالی، قرار شد که با هدف کاهش شوری و بهبود کیفیت آب در پایین دست کارون (آبادان و خرمشهر)، رهاسازی آب از سدهای دز و گتوند از شنبه شب تا میزان ۶۵۰ مترمکعب برثانیه افزایش یابد.

***سهم اب نخل ها به نیشکر رسید
رودخانه کارون در سال زراعی جاری ۶۵ درصد کاهش آبدهی داشته است. کارشناسان دلیل آن را انتقال حدود ۲ میلیارد مترمکعب از سرشاخه های این رودخانه، سدسازی های بی رویه، افزایش برداشت در بالادست و خشکسالی می دانند. کاهش شدید آب کارون در سال های اخیر باعث پیشروی آب دریا به داخل رودخانه ها شده است. امسال اما وضع بدتر بود به طوری که شوری آب شرب آبادان و خرمشهر، تجمعات اعتراضی مردم را در خرداد و تیر به دنبال داشت. در نیمه تیر ماه گذشته با افتتاح طرح انتقال آب از رودخانه کرخه به شهرهای خرمشهر و آبادان و شادگان (طرح غدیر) مساله آب شرب مردم حل شد؛ اما کارون و آب نخیلات همچنان شور ماندند. بر اساس آمار سازمان آب و برق خوزستان در روز پنجشنبه شوری آب (EC) در محل تامین آب نخلستان های خرمشهر و آبادان، ایستگاه های پمپاژ «مارد» بیش از ۱۰ هزار میکروموس و در «طره بخاخ» بیش از ۲۴ هزار بوده است. در حالی که آستانه تحمل نخل، شوری آب تا چهار هزار میکروموس است.
مدیرعامل اتحادیه نخل داران خوزستان نیز می گوید: مشکل شوری آب شرب مردم آبادان و خرمشهر که حل شد، نخلستان ها رها شدند و برای آب نخیلات فکری نکردند و آب همچنان شور است.
جاسم حزباوی می افزاید: چند سال است که آب شور شده اما امسال شدت آن بسیار بالا رفته و بیم آن می رود نخلستان ها به کلی نابود شود، در حال حاضر آب رودخانه کارون به قدری کم شده که «مَد دریا(اب شور)» تا دارخوین (شادگان) رسیده و آب شور کیلومترها از آب رودخانه را تحت تاثیر قرار داده است. امسال از اهواز تا دارخوین در شرق و غرب کارون، محصول خرما خوب و درجه یک است اما از دارخوین به پایین دست (آبادان و خرمشهر) به خاطر شور شدن آب محصول نداریم.
وی با انتقاد از برخورد دوگانه با کشاورزان می گوید: اکنون کانالی که آب را برای پتروشیمی های ماهشهر می برد پرآب است و مزارع توسعه نیشکر آب خود را از رودخانه برداشت می کنند، اما نخلستان ها از آب کارون بی نصیب مانده اند و سرمایه چندین سال عمر نخلداران در معرض نابودی است.
معاون نظام صنفی کشاورزی خوزستان تصریح می کند: برای حل مشکل نخیلات استان با جهاد کشاورزی، فرمانداران، استاندار، نماینده های مجلس و خبرگان نامه نوشتم.
حزباوی توضیح می دهد: نخل تنها درختی است که در قرآن ۲۰ بار نامش آمده، ارزش غذایی بالایی دارد و ارز آور است، با فرهنگ مردم عجین شده و معیشت مردم به آن وابسته است.

***تغییر الگوی نخل
مدیرکل دفتر میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری وزارت جهاد کشاورزی اما بحث تغییر اقلیم و تغییر الگوی کشت نخیلات را مطرح می کند.
مسعود لطیفیان می گوید: شوری آب مسئله مهمی در منطقه آبادان و خرمشهر است که کسی نمی‌تواند منکر آن شود، از سوی دیگر به دلیل مسائل مختلف خشکسالی و تغییر اقلیم، مناطق مستعد کشت تغییر می کنند که این یک اصل علمی پذیرفته شده است؛ بنابراین با توجه به اینکه کشور و منطقه جنوب غرب تحت تاثیر تغییر اقلیم و خشکسالی است از این قاعده مستثنی نیست.
وی توضیح می دهد: خرما از نظر راندمان رسیدن به تولید اقتصادی از گیاهان بسیار حساس نسبت به کم آبی و شوری است. ولی از نظرتوانایی تحمل و امکان زنده ماندن، گیاه مقاومی به شمار می رود، در شرایط فعلی مناطق جنوب غرب کشور به دلیل خشکسالی و عواقب ناشی از آن مثل شوری آب، در تولید خرما کاهش تولید و افت راندمان خواهیم داشت.
لطیفیان درباره برنامه های وزارت جهاد کشاورزی در شرایط خشکسالی نیز می گوید: برخی خسارت ها قابل کنترل به روشهای مدیریتی هستند و برخی نیز قهری اما قابل تعدیل؛ یعنی اقدامات مدیریتی خسارت را تعدیل می کند ولی نمی تواند کاملا آن را مهار کند، از جمله اقدامات حمایتی طرح احیا و بازسازی و اصلاح سیستم آبیاری در ۳۵ هزار هکتار از نخیلات آبادان و خرمشهر تحت عنوان طرح مقام معظم رهبری در حال اجرا است، همچنین انتقال آب به شادگان برای جلوگیری از خشکی نخیلات آن شهرستان اقدام شده است.
وی ادامه می دهد: وقتی خشکسالی بیش از پنج سال طول می کشد، مقابله با اثرات بلند مدت آن مطرح می شود، بر همین اساس طرح جامع مقابله با خشکسالی تدوین شده و برنامه های آن توسط دفتر مدیریت بحران وزارت جهاد کشاورزی در دست پیگیری است.
لطیفیان می گوید: اقلیم در حال تغییر است و مناطق مستعد کشت محصولات از جمله نخل خرما هم در حال تغییر هستند، بنابراین منطقه ای مثل آبادان و خرمشهر که روزی از مستعدترین مناطق کشت نخل خرما بودند امروز دیگر ممکن است آن استعداد اولیه را نداشته باشند، بنابراین باید برنامه استراتژیک تولید و الگوی کشت مناسب برای مناطق تحت تاثیر تغییر اقلیم ارائه شود.
وی می افزاید: در طرح مقابله با خشکسالی بحث تغییر الگوی کشت نخیلات و پیشنهاد الگوی کشت مناسب را پیگیری می کنیم.

***نخل و فرهنگ
عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین می گوید: وقتی آب خیلی شور شود یکی از راهکارها تغییر دادن الگوی کشت است اما قبل از آن باید کشاورز و بازار را آماده کرد، این کار برای درختان خیلی سخت است زیرا یک درخت ممکن است ۲۰ یا ۳۰ سال عمر داشته باشد و یا جزئی از سنت و یا فرهنگ مردم باشد؛ مثلا بومی های خرمشهر و آبادان وقتی یک نخل را می بینند خوشحال و بشاش می شوند و وقتی نخلشان از بین می رود مثل این است که یکی از اعضای خانواده مرده است، بنابراین مسائل روحی و روانی دخیل است و تغییر به این سادگی نیست.
مجید نبی پور تاکید می کند: مهمترین اقدام این است که نگذاریم زمین و منطقه شور شود، شاید به نظر برسد راحت ترین کار این باشد که یک گیاه را برداریم و گیاه دیگری به جای آن بکاریم اما همانند کار پزشکی، جراحی آخرین تصمیم است نه اولین تصمیم.
وی اضافه می کند: ۱۰ سال پیش نوشتم با این آبی که کارون به خرمشهر و آبادان می فرستد گیاهان نمی توانند دوام بیاورند؛ بنابراین باید شرایط به حالت طبیعی بازگردد و شوری کاهش پیدا کند، اما در صورت ادامه وضع باید کشت جایگزین بیاورند.

***جایگزینی برای نخلستان
«نخل» و «کارون» از قدیم نمادهای بی بدیل خوزستان بوده اند. در شرایطی که کارون جایش را به فاضلاب ها و پساب های نیشکر داده. آیا جایگزینی هم برای نخل پیدا می شود؟
گزارش از: نادره وائلی زاده
۹۷۵۴/۶۰۰۲/۶۰۶۴