سایت خبری تحلیلی کسب و کار استارت آپ | کارآفرینی | دانش بنیان | اقتصاد
«در خیابان شاپور به دنیا آمدم. سال ۱۳۲۳٫ کوچه اردیبهشت. در هزاردستان اشاره کوچکی به محله خودمان کرده‌ام، جایی که خوشنویس را شکنجه می‌دهند که نشانی‌اش را به یاد آورد.» این را خودش درباره زمان و مکان تولدش گفته بود. متولد بیست و سومین روز از دومین ماه تابستان، بعدها فیلم‌هایی را ساخت و دیالوگ‌هایی را نوشت که ماندگار شد، که یادگار شد از او.
**اشراف بر کلمه
حتی مخالفان حاتمی نیز معتقد بودند و هستند که او یک نویسنده و کارگردان صاحب سبک بود. زبان خودش را داشت؛ اصطلاحاً امضایش پای کارهایش بود. حتی با دیدن یک پلان از فیلم می‌توان فهمید که جزو آثار علی حاتمی بوده یا خیر. حاتمی برای رسیدن به زبان خاصش از عوامل متعددی استفاده کرده است؛ استفاده از اشعار مشهور، تکیه‌کلام‌های آشنا، ضرب‌المثل‌ها و بیان آهنگین. همچنین از زبان‌های تاریخی، کودکانه، جاهلانه و لهجه‌های خاص نیز بهترین استفاده را برده است. در آثار حاتمی به تنوع زبانی در جامعه توجه ویژه شده است. زبان حاتمی نه تنها شخصیت‌ها را معرفی می‌کند بلکه موقعیت‌های اجتماعی و تاریخی داستان را نیز پیش می‌برد. حاتمی در گفت‌وگویی درباره زبان خاصش می‌گوید: «از همان زمان که نوشتن کارهای نمایشی را شروع کردم در جستجوی زبان خاص بودم که ویژگی‌های زبان ما را داشته باشد. در این جستجوها پی بردم که ما برای بیان مقاصدان، بیشتر اوقات صریح حرف نمی‌زنیم؛ در حرف‌هایمان کنایه وجود دارد»
** نمونه‌ها
استفاده از زبان قدیم و کهن، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زبانی آثار حاتمی است. به این دیالوگ از زبان امیرکبیر خطاب به ناصرالدین‌شاه در سریال «سلطان صاحبقران» توجه کنید: «این را بدانید مسئول شمایید، مسئول این ملت، این مردم، جوابگوی این دنیا و آن دنیا، شما هستید. من فقط مأمور شما هستم. من هم معصوم نیستم؛ گاه باشد که درست گفته باشم، گاه باشد که به خطا رفته باشم…» این‌چنین دیالوگ‌هایی به فضاسازی بهتر تاریخ و جغرافیای آثار حاتمی کمک شایانی کرده است.
«چشم شیطون کر توپ توپم، این مال و منال، مفتی همچین هلو برو تو گلو گیر نیومد، حاصل یه عمر جوب گردیه، آقامون ظروف چی بود خودمون شدیم جوب چی، آقا مجید ظروف چی، جوب چی، میخه زنگ زده، زنجیر زنگ زده، تارزانه زنگ زده، ساعته زنگ زده، حواستو جمع کن ساعت زنگ زده دیگه زنگ نمی زنه چون زنگاشو زده!» این مونولوگ در فیلم سوته‌دلان نمونه درخشانی از استفاده حاتمی از شکسته‌گویی و شکسته‌نویسی است. صمیمیت و سادگی این کلمات و جملات، مخاطب را به دنیای آشنایی می‌برد و جالب اینجاست که نویسنده حرف‌های مهمش را گاه با همین زبان می‌زند. دیالوگ‌های غلامرضا با بازی درخشان اکبر عبدی در فیلم مادر را به خاطر بیاورید؛ «من آقامم. سلطانم. سلطان حسینقلی خان ناصری. حبسم کردن. زندانم. چقدر بگم نیاین ملاقات؟ نمیخوام چش آجانا به تن و بدن بچه‌ها بیفته. خودم میام خونه. به بونه حموم. دارن میبرنم بندرعباس٫ اون ورا. اون دورا. تو دهن اژدها، اژدهای آتیش‌خوار.»
زبان گزنده و تلخ حاتمی که تلفیقی است از زبان تاریخی و ادبی، در فیلم «حاجی واشنگتن» به اوجش می‌رسد؛ آنجا که از زبان حسینقلی خان صدرالسلطنه، اولین سفیر ایران در آمریکا می‌گوید: «فکر و ذکرمان شد کسب آبرو، چه آبرویی، مملکت‌رو تعطیل کنید، دارالایتام دایر کنید درست‌تره. مردم نان شب ندارند، شراب از فرانسه می‌آید، قحطی است، دوا نیست، مرض بیداد می‌کند، نفوس حق‌النفس می‌دهند، باران رحمت از دولتی سرقبله عالم است و سیل و زلزله از معصیت مردم. میرغضب بیشتر داریم تا سلمانی… ریخت مردم از آدمیزاد برگشته، سالک بر پیشانی همه مهر نکبت زده، چشم‌ها خمار از تراخم است، چهره‌ها تکیده از تریاک.» این دیالوگ به تنهایی حتی می‌تواند بخشی از یک بیانیه سیاسی- اجتماعی باشد.
**ویژگی‌ها
در نوشته‌های حاتمی، از لغات و ترکیبات عربی زیادی استفاده شده است. واژگان متداول در میان مردم، جملات کوتاه و خبری و همچنین جملات طولانی به‌وفور دیده می‌شود. به دلیل سبک گفتار ادبی‌اش و استفاده متعدد از زبان عامیانه، از صنایع ادبی مانند استعاره، تشبیه و ایهام مکرر پیدا می‌شود. یکی از ویژگی‌های دیگر، حضور ضرب‌المثل‌ها و متل‌ها در قالب دیالوگ است. این ضرب‌المثل‌ها از طرف شخصیت‌ها به‌کرات استفاده می‌شود و عموماً هم برای نگه داشتن حرمت بزرگ‌تر یا جایگاه بالاتر.
فارغ از تمام نقدهای فنی و تخصصی که به فیلم‌های حاتمی می‌شود نمی‌توان کتمان کرد که او در سینمای ویژه خودش شعر می‌گفت و شاید شاعری بود که به سینما پناه آورده بود و در نهایت پناهگاه‌هایی ساخت برای علاقه‌مندان سینما. روحش شاد.
** نظر رئیس‌جمهوری و ظریف درباره حاتمی
سایت «سینما سینما» در سال ۹۵ گزارشی تحت عنوان حقایقی درباره علی حاتمی منتشر کرد و در آن به علاقه رئیس‌جمهوری و وزیر امور خارجه به حاتمی اشاره کرده بود. هفته‌نامه «چلچراغ» در گفت‌وگویی با حسن روحانی قبل از انتخابات سال ۹۲ نظر او را درباره ۲۱ واژه جویا شد و از او خواست احساسش را درباره آن‌ها بگوید. یکی از این واژه‌ها علی حاتمی بود.
حسن روحانی درباره علی حاتمی‌گفته بود: «دیالوگ‌های فیلم «حاجی واشنگتن» او بازنمایی برهه‌هایی از سیاست داخلی و خارجی ماست.» دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه نیز در گفت‌وگویی با روزنامه ایران حرف‌های جالبی درباره فیلم «حاجی واشنگتن» علی حاتمی‌گفته بود. این سؤال و جواب قدیمی در ادامه می‌آید:
ایران: نمی‌دانم فیلم «حاجی واشنگتن» مرحوم علی حاتمی را دیده‌اید یا نه؟ داستان فیلم مربوط به سفر اولین نماینده سیاسی ایران در عهد قاجار به ینگه دنیا با همان ایالات متحده آمریکاست. آیا شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با شخصیت حاجی واشنگتن در خود می‌بینید؟ می‌توانید با آن شخصیت شباهت‌هایی داشته باشید یا برقرار کنید؟
ظریف: شاید شباهتش این باشد که باوجود اینکه با کم و زیادش سی سال در آمریکا زندگی کردم، آداب و رسوم ایرانی و اسلامی خود را حفظ کرده‌ام. گرچه امیدوارم نکات مثبتی هم از ظواهر فرهنگ غربی، مانند احترام به حقوق و وقت دیگران آموخته باشم. ولی درمجموع، هنوز فرهنگ غرب برای بنده، یک فرهنگ بیگانه است.
ایران: و تفاوت‌های شما با حاجی واشنگتن؟
ظریف: فکر می‌کنم بقیه ویژگی‌های او، جزو تفاوت‌هایمان باشد.
**اداره کل اخبار چندرسانه‌ای** ایرناپلاس**
