گورستان‌های تاریخی، کتابخانه‌های سنگی هستند

 کاوه منصوری، در نشست ‘حفاظت از گورستان های تاریخی درون شهری به مثابه مناظر فرهنگی' که به همت پژوهشکده ابنیه و بافت های فرهنگی – تاریخی پژوهشگاه برگزار شد، گفت: مناظر با حضور انسان و ناظر معنی پیدا می کند.
به گزارش کسب و کار نیوز به نقل از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، منصوری با بیان این نکته که تعامل انسان ها در ساماندهی مناظر پیرامون باعث ایجاد مناظر گوناگون شده است،افزود: شاید منظر تدفینی یا گورستان تنها رده از مناظر باشد که با نبود حضور انسان نیز شکل می گیرد.
وی ادامه داد: هر موضوع و متنی یک مولف، مخاطب و محتوا دارد و انسان به عنوان سازندگان گورستان متن را تشکیل می دهد اما از یک حدی به بعد خود انسان هم وارد آن می شود و به همین دلیل رابطه مولف، مخاطب و محتوا در این مقوله جذاب است و حتی نبود انسان نیز می تواند مانند حضورش به شکل گیری مناظر ختم شود.
منصوری با اشاره به این نکته که هیچ پدیده ای به اندازه مرگ در زندگی انسان قطعی نیست، مرگ را نقطه ای ویژه دانست و به بررسی مرگ در فرهنگ های باستانی تا به امروز پرداخت.
او گفت: مرگ در فرهنگ های باستانی موضوع بسیار مهمی بوده است چنانچه با نگاهی به تاریخ معماری می بینیم معماری با آراستن گورها آغاز شده است.
این پژوهشگر، گورستان ها را بدوی ترین تجلی گاه سکونت انسان در یک محیط دانست و گفت: تاریخ بسیاری از گورستان ها به اندازه تاریخ شهر است و تاریخ برخی از گورستان ها حتی از تاریخ شهرشان هم کهن تر است، در واقع شهرهایی وجود دارند که بعد از گورستان ها شکل گرفته اند و ماهیت خود را مدیون گورستان هستند.
وی با اشاره به دو کتاب «تاریخ مردگان مصر» و « گیلگمش» که هر دو به مرگ اشاره دارند، گفت: قدیمی ترین اسطوره ها مربوط به مرگ هستند.

**گورستان، کتابخانه ای با کتاب های سنگی
منصوری حفاظت از گورستان را به حفاظت از کتابخانه ای با کتاب هایی از سنگ تشبیه کرد و گفت: گورستان ها دارای ارزش های ملموس و ناملموس زیادی هستند.
او در ادامه با انتقاد از ناموفق بودن در حفاظت از گورستان ها، به تخریب گورستان های متعدد در سراسر ایران اشاره کرد و از تخریب گورستان هایی در نزدیک تهران، گورستان تاریخی آخوند محله قزوین، بخشی از گورستان امامزاده عبدالله و غیره نام برد.
این پژوهشگر تاریخی مرگ هراسی، رشد شتابان شهرها و فقر اطلاعاتی درباره گورستان ها و اهمیت آنها حتی در علوم تخصصی را از مهمترین دلایل ناکامی در حفاظت از گورستان ها دانست.
او در توضیح مرگ هراسی گفت: انسان سنتی مرگ را می پذیرفت و برای راحتی در آن دنیا، این جهان را مکان آزمایش الهی در نظر می گرفت، پس این انسان به دلیل مرگ اندیشی، مرگ را به عنوان بخشی از چرخه حیات خود در نظر می گرفت و گورستان را به عنوان بخشی از مکان عمومی برای اجتماع می دانست، به همین دلیل در گذشته گورستان ها هم مانند یخچال ها و تکیه ها بخشی از محله ها بودند.
این پژوهشگر با اشاره به فاصله گرفتن مقوله مرگ از چرخه حیات شهری و در نتیجه خروج گورستان ها از شهرهای مدرن گفت: امروز نگرش انسان مدرن به مرگ تغییر کرده است.
او با اشاره به وجود تعدد متولی در زمینه گورستان های تاریخی اعم از اوقاف، میراث فرهنگی، شهرداری، وزارت کشور و غیره از رفتارهای نسنجیده و غیرعلمی در این زمینه انتقاد کرد.
منصوری با تاکید بر ضرورت حفاظت از گورستان ها گفت: حفاظت از گورستان ها در واقع حفاظت از ارزش های ملموس و ناملموس است.
او همچنین به بررسی نمادها و نشانه های مختلف گورستان ها و سنگ مزارها پرداخت و گفت: گورستان به عنوان یک میراث، هویت جمعی را بازنمایی می کند.

**لزوم حفاظت از گورستان های تاریخی
منصوری با ابراز تاسف از تخریب بسیاری از گورستان های تاریخی گفت: ما هم اکنون در یک نقطه غیرقابل برگشت قرارداریم و نمی توانیم آنچه را از بین برده ایم برگردانیم پس دیگر حتی یک گورستان را هم نباید از دست بدهیم در غیراینصورت تا بیست سال آینده چیزی از گورستان های تاریخی در ایران باقی نخواهد ماند .
او گفت: هرچند سنگ مزارها نوعی نشانه محسوب می شوند اما کارکردی از ترس هم داشته اند به همین دلیل در گذشته سنگ قبر را روی مزار می گذاشتند تا مرده نتواند از آن بلند شود.
او در ادامه به سیر تاریخی و تغییر تحولات گورستان ها در گذر زمان از شکل گیری گورستان های کلیسایی تا باغ مزارها و شهر مرده ها و سپس تخریب گورستان ها در غرب اشاره کرد و از گورستان پرلاشز فرانسه به عنوان یکی از معروف ترین گورستان های تاریخی نام برد.
وی افزود: بعد از دوره تخریب و بی توجهی گسترده به گورستان ها از سال ۱۸۸۰ و سپس در طی جنگ جهانی اول و دوم و افزایش مرده سوزی در غرب، از سال ۱۹۸۰ کم کم شاهد توجه به گورستان ها به عنوان عرصه تاریخی – شهری در این کشورها هستیم تا جایی که مرور زمان مفهوم جدیدی تحت عنوان گردشگری مرگ شکل می گیرد.
او همچنین به نوشته شدن نخستین سند ملی حفاظت از گورستان ها در سال ۱۹۸۵ در استرالیا اشاره کرد.
این پژوهشگر با اشاره به ورود گورستان ها در فضای شهری در شهرهای اسلامی از دارالسلام شیراز نام برد.

**تبدیل گورستان تجریش به بیمارستان
منصوری در ادامه با انتقاد از اقدامات ضربتی که عمدتا با تخریب و پاکسازی گورستان ها همراه است گفت: از سال ۱۳۱۰ بسیاری از گورستان های تاریخی با تغییر کاربری از بین رفتند، تغییر کاربری که به دلیل ایجاد یک کاربری جدید یا برای کاهش ناهنجاری های اجتماعی انجام می شد به طور مثال گورستان تجریش به بیمارستان تجریش تبدیل شد.
وی گورستان ها را به عنوان یک حافظه جمعی دانست و گفت: مرگ قوی ترین رویداد هستی و گورستان نقطه پیوست زنده ها و مرده ها است.
او در ادامه به توضیح و بررسی برخی از گورستان های تاریخی از جمله تخت فولاد اصفهان، گورستان دروازه دولاب، گورستان امامزاده عبدالله و گورستان ظهیرالدوله پرداخت.
منصوری با اشاره به تاریخ مند بودن گورستان ها، آنها را بازگوکننده ارزش های اجتماعی و فرهنگی و هنری دانست و گفت: گورستان ها داری ارزش های شناختی، شجره نامه ای ، علمی و باستان شناسی، محیطی و منظری و اقتصادی هستند.
او با انتقاد از این که در حوزه خدمات شهری به گورستان ها به عنوان یک مزاحم نگاه می شود گفت: نظر سنجی ها نشان می دهد حدود ۶۰درصد افراد قدیمی و بومی که در نزدیکی گورستان زندگی می کنند مشکلی با این موضوع ندارند اما در مناطقی که جا به جایی جمعیتی زیاد بوده است مانند و محله های چیذر و سوهانک در تهران تا حدود ۷۰ درصد شاهد مخالفت ساکنان جدید با وجود گورستان های قدیمی در محله هستیم تاجایی که به آن به عنوان یک لکه مزاحم می نگرند چرا که علقه ای به آن ندارند و عزیزانشان در آنجا دفن نیستند.
وی با تاکید بر ضرورت توجه به گورستان های تاریخی به عنوان منظر فرهنگی – شهری هویت مند و یک موضوع مطالعاتی، گفت: دنیای غرب سال ها پیش راهی که ما در حال عبور از آن هستیم را پشت سر گذاشته است و امروز به دنبال حفاظت از عرصه های تدفینی است.
این پژوهشگر تاریخی گورستان ها را موضوع مجهول گردشگری دانست و گفت: باید تلاش کنیم گورستان ها را در معرض دید عموم قرار دهیم چرا که در این صورت نه تنها مرگ گریزی را کاهش می دهد بلکه از بزهکاری و حضور بزهکاران در این محیط ها به دلیل حضور مردم خواهد کاست.
منصوری افزود: اگر اصالت و ارزش های میراثی گورستان ها را درک کنیم، توسعه گردشگری یک راهکار خواهد بود که می تواند یکی از زیرساخت های آن در فضای شهری گورستان ها باشد.
او همچنین بر لزوم تدفین در گورستان های محلی تاکید کرد و گفت: گورستان های تاریخی باید بیمه شده و منظر اصلی آنها حفاظت شود.
این پژوهشگر در ادامه از تدوین دستوالعمل تهیه طرح حفاظت از گورستان ها خبر داد و گفت: پیش نویس سند حفاظتی گورستان های تاریخی تهیه شده است.