بحران هایی که «شهرک سازی بدون برنامه» به جامعه وارد می کند

هرچند سیاست ایجاد شهرک های جدید و مسکن مهر در کنار کلان شهرها و شهرهای مادر به دلیل سرریز جمعیت و خانه دار کردن اقشار کم درآمد بوده اما کارشناسان علوم اجتماعی تاکید دارند باید در کنار این مهم، مسائل و شاخص های زیست محیطی، عرضه و تقاضا، امکانات رفاهی، فضای سبز و بهداشت عمومی کیفی در نظر گرفته شود اما متاسفانه این موضوع از سوی شهرسازان و انبوه سازان کمتر مورد توجه بوده است.
به گفته این کارشناسان شرکت کننده در همایش ملی آسیب های اجتماعی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، مسکن همانند آموزش و بهداشت از اولویت های مهم زندگی اجتماعی به شمار می رود که بررسی های علمی و پژوهشی در این زمینه نشان می دهد بیشتر شهرهای جدید و مسکن های مهر به دلیل نداشتن شاخص ها و امکانات زیستی نتوانسته است جمعیت مورد نظر شهرهای مادر را جذب کنند.

** خالی بوده شهرک های جدید در نتیجه نبود امکانات
«مهدی مسعودیان» پژوهشگر و محقق علوم اجتماعی در نشست تخصصی «مسائل و آسیب های شهری با تاکید بر شهرهای جدید» درباره میزان تحقق زیست پذیری در شهرهای جدید گفت: شهرسازی از سال ۱۳۶۰ تصمیم گیری شد اما جمعیتی که برای این شهرک ها پیش بینی شده بود، به دلیل عدم رضایت ساکنان و نبود امکانات شهری در این شهرکها وجود ندارد.
به گفته وی، جمعیت مصوب شهرهای جدید نزدیک چهار میلیون نفر پیش بینی شده بود اما طبق آمار سال ۱۳۹۵ نزدیک ۷۶۷ هزار نفر در این شهرها ساکن هستند.
به گفته این محقق، زیست پذیری شهری از نظر اجتماعی، اقتصادی و روانی در زندگی مردم تاثیر گذار است و آن را می تواند به مکانی جذاب، مطلوب برای زندگی کار و تفریح تبدیل کند که از مهمترین ویژگی هایش عینی بودن است که شهرسازان به آن اهمیت می دهند.
این پژوهشگر ادامه داد: اما جابجایی، حمل و نقل، مسکن، سلامت و بهداشت، فضای عمومی جذاب فرصت های اقتصادی، هویت محلی، عدالت، صمیمیت و راحتی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است که ما در پژوهش های خود نتایج عکس آن را داشته ایم.
وی افزود: بررسی ۸۲ مقاله پژوهشی علمی در فاصله زمانی سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶ نشان می دهد که مسائل مختلفی همچون پنج بعد زیست پذیری از لحاظ اجتماعی، محیط، خدمات و زیرساخت و اقتصاد ومدیریت در ۳۶ شاخص آسیب شناسی، کیفیت زندگی، مکان یابی، حس تعهد، مدیریت، جمعیت پذیری، کیفیت فضایی، زیستی و زمین شناسی فراتر از یک کار شهرسازی یا مدیریت شهری درنظر قرار گرفته است.
مسعودیان با بیان اینکه بیشترین پژوهش های علمی به شهرک های جدید اطراف تهران مربوط است، اضافه کرد: ۴۳ درصد پژوهش ها به چهار شهرک اطراف تهران و ۵۷ درصد پژوهش ها به ۱۳ شهر ارتباط دارد که نشان می دهد در بُعد اجتماعی، برابری، عدالت، سرمایه گذاری، جذب جمعیت و رضایت ساکنان، خدمات زیرساختی، مسائل زیست محیطی، فضای عمومی، مکان یابی، زیباسازی، متراژ و کیفیت مسکن و قیمت زمین بی توجهی هایی صورت گرفته است.
وی اضافه کرد: از میان ۳۶ شاخص مطرح شده فقط شهرک بهارستان از نظر هویت و حس تعلق، شهر جدید اندیشه از لحاظ جذب جمعیت، تنوع فرصت شغلی، رونق سرمایه گذاری، قیمت زمین و مسکن، رضایت ساکنان و شهر پرند از نظر مکان یابی و شهر مهاجران از لحاظ زیبایی سازی، نمرات مثبتی را به خود اختصاص داد ه اند.
این محقق علوم اجتماعی با تاکید براینکه پژوهش ها نشان می دهد در ساخت شهرک های جدید به علوم اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی توجه نشده است گفت: شهرهای جدید همانند شهرک اندیشه هرچقدر به مادر شهرها نزدیکتر باشند از وضعیت مطلوب تری برخوردارند زیرا ۴۰۰ هزار مسکن مهری که در فضاهای نامناسب ساخته شد احساس حقارت و نابرابری اجتماعی را برای ساکنانش ایجاد کرده است.
وی براین باور است که برای ساخت یک شهرک، چگونگی زندگی مردم نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

** چرایی شکست اهداف مسکن مهر
«زهرا امامی غفاری» پژوهشگر دانشگاه نیز در این نشست، درباره ارزیابی پیامدهای اجرای طرح مسکن مهر در شهرهای جدید گفت: مسکن مهر خروجی کلان مسکن سازی پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.
به گفته وی، بررسی ها نشان می دهد «جامعه مسکن» ۹ محور و ۵۵ برنامه مقدماتی داشته و قرار بوده دولت وقت در این طرح اجاره مسکن اجتماعی ۹۹ ساله را عملیاتی کند به طوری که قیمت زمین از قیمت نهایی مسکن حذف شود تا با این کار به اقشار کم درآمد و محروم کمک شود.
این پژوهشگر اظهار داشت: دولت نهم این موضوع را مهمترین طرح کاری خود انتخاب کرد تا راه سومی برای رفع معضل بخش مسکن باشد زیرا در دهه ۶۰ با واگذاری زمین روبرو بودیم و بخش زیادی زمین ها واگذار و ساختش توسط مردم انجام شد و در دهه ۷۰ نیز بازار زمین و مسکن وارد بخش خصوصی و به بازار سپرده شد که جهش های قیمتی در بخش مسکن را شاهد بودیم و تورم بخش زمین و مسکن را در پی داشت.
وی با بیان اینکه عمده معضلات بخش مسکن از دهه ۸۰ رخ داد، افزود: در واقع در این دوره زمانی مسکن از یک نیاز اجتماعی و مصرفی به یک کالای سرمایه ای تبدیل شد که دولت سیاست مسکن مهر را تغییر داد؛ درواقع پس از شکل گیری و تدوین مسکن مهر، پیامدهای آن را در شهرهای جدید از لحاظ اجتماعی و فرهنگی شاهد بودیم.
امامی غفاری اضافه کرد: سیاست های دولت برای مسکن مهر ایجاد سرپناه برای اقشار کم درآمد بود اما با دخالت بخش خصوصی و ایجاد رانت و مالکیت، این پروژه با شکست مواجه شد درحالی که در بیشتر کشورهای دنیا مسکن را کالای اولیه استحقاقی مانند آموزش و سلامت برای مردم خود می دانند.
وی یادآورشد: موضوع مسکن اجتماعی در نیمه قرن ۲۰ مطرح شد؛ به نحوی که نظام سیاستگذاری مسکن در کشورهای پیشرفته ای همچون انگلستان، دانمارک و نروژ توسط دولت ها صورت می گیرد.
این پژوهشگر ادامه داد: کیفیت مسکن در برنامه ریزی دولت رفاه مهم و گفتمان ملی «خانه دار شدن» است، درحالی که در مسکن مهر و حتی برخی از شهرهای جدید، شیوه ساخت و کیفیت مسکن درنظر گرفته نشده است به شکلی که تولید ۲۰ تا ۳۰ هزار واحد ثابت در سال مطرح بود اما در سال ۱۳۸۵ تعداد واحدها به یک میلیون و ۵۰۰ هزار واحد رسید که این امر نشان می دهد علاوه بر کیفیت، عرضه و تقاضا نیز دیده نشده است.
به گفته وی، مشکل انبوه سازی مهر از جایی کلید خورد که تصمیم گیران نمی دانستند مردم در این شهرها و مناطق زندگی می کنند یا خیر؟
امامی غفاری، از دیگر تبعات این طرح را «موازی کاری برخی دستگاه های دولتی همچون بنیاد مسکن و کمیته امداد(ره) در ساخت مسکن» دانست و گفت: ایجاد شهرهای جدید با هدف کاهش حجم جمعیت کلانشهرها بود اما با تقابل طبقه های ویلاهای لوکس تا مسکن مهر مواجه شدیم.
وی عدم امنیت و سرمایه را از دیگر مشکلات مسکن مهر برشمرد و افزود: به طور مثال بلندمرتبه سازی مسکن مهر در برخی از شهرها همچون بندرعباس منجر به این شد که ورودی هوای شهرها دچار معضل شود.

** نگاه تصمیم گیران به شهرک های جدید باید واقع بینانه باشد
«حسین ایمانی جاجرمی» عضو هیات علمی دانشگاه تهران نیز در این نشست گفت: آمارها نشان می دهد هرچه شهرهای جدید به شهرهای مادر نزدیکتر باشند، مانند شهرک اندیشه، جمعیت پذیری بیشتری دارند و موفقترند، اما طبق قانون جدید، باید شهرک های جدید دور از شهرهای مادر باشند که همین امر در عدم موفقیت ایجاد این شهرکها موثر خواهد بود زیرا سالها طول می کشد تا آب، برق و پاسگاه نیروی انتظامی آنان تامین شود.
به گفته وی، تصمیم گیران باید واقع بینانه به موضوع شهرک های جدید نگاه کنند تا امکانات لازم تامین شود زیرا در شهرهایی که در جمعیت پذیری شکست خوردیم و در مقابل آن فضاهایی که در داخل شهر رها شده بودند مانند اسلامشهر و ملارد توسط مردم و سوداگران ساخته و پراز جمعیت شدند.
این استاد دانشگاه معتقد است، اگر موضوع مسکن مهر مطرح نمی شد شاید سالها بعد از این نیز مساله افزایش جمعیت اتفاق نمی افتاد که نکته قابل تاملی است.

** چرایی کاهش اعتماد اجتماعی به مدیریت شهری
«ناصر فکوهی» استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز در این نشست، سبک زندگی را همانند آسیب های اجتماعی در نظام کلانشهر تهران دانست و گفت: مشکل این است که تصمیم گیرندگان ما نمی دانند تفاوت شهر، شهرک جدید و کلان شهر چیست.
وی با بیان اینکه به دلیل شرایط اقلیمی، بالای ۸۰ درصد شهرهای کشور ما شهرهای مادر و کلان شهر دارای جمعیت میلیونی هستند، افزود: اکنون تهران، کرج و قزوین یک سوم جمعیت ایران را در خود جای داده اند؛ بنابراین تراکنش شهری و فضای کلانشهری کاملا متفاوت است.
این محقق علوم اجتماعی اضافه کرد: باید بدانیم وقتی در کلان شهر زندگی می کنیم سبک زندگی خانوارهای ما متفاوت است و ۹۰ درصد تجربه زیستی مردم در شهرها در حباب، راهروها و جزایر شهری بین محل کار، زندگی و فراغتشان می گذرد.
فکوهی با بیان اینکه مدیران شهرهای کشورهای پیشرفته تفاوت سبک زندگی ها را پذیرفته اند، خاطرنشان ساخت: اما در کشورمان این موضوع هنوز درک نمی شود؛ ما سیستم برای یکسان سازی گروهی از سبک های زندگی داریم که خود جرم سازی می کند و ممکن است برخی از این موارد جرم نباشد؛ بنابراین این مکان ها به فضاهای خصوصی، نیمه خصوصی و زیرزمینی تبدیل و در نهایت آسیب های جدی تری را برای شهرها در پی خواهد داشت.
وی براین باور است، با توجه به بحران آب و منابع زیست محیطی در کشور، باید برای کلان شهرها و شهرک های جدید و اقماری خود آسیب را تعریف و آسیب زدایی کنیم.
این استاد دانشگاه تاکید کرد: باید صبر و تحمل را در سبک های زندگی ها افزایش دهیم زیرا تظاهر، ریا و دروغگویی میزان اطمینان و اعتماد اجتماعی را نسبت به مدیریت شهری کاهش می دهد.

** توسعه به صداهای خاموش گوش می دهد
«ناصرالدین غراب» از پژوهشگران جمعیت شناس نیز در این نشست درباره مناقشه توسعه اجتماعی در شهرهای جدید گفت: به «توسعه اجتماعی مساله محور» که گفتمان مدیریت شهری در شهرهای جدید است، تاکید داریم؛ به طوری که انسانها در این توسعه همیشه عوامل بازدارنده هستند یعنی برنامه هایی که مدیران در ذهنشان دارند مانع رسیدن به اهداف مدیریت جامع می شود.
وی بر این باوراست که توسعه نگاهی است که به صداهای خاموش گوش می دهد.
سومین «همایش ملی آسیب‌های اجتماعی ایران» با محوریت وضعیت موجود، دستاوردهای نظری بومی و سیاست‌ها، برنامه‌ها و راه‌های پیشگیری، مداخله، کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی در روزهای چهارشنبه و پنجشنبه در تالارهای شریعتی و سالن ابن خلدون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
اقتصام**۹۱۸۶** ۲۰۲۳