روش تحلیل مضمون (Thematic Analysis Method)

۱۳۹۶/۰۴/۳۰14:02 دسته‌بندی نشده دیدگاه خود را بیان کنید

رشد سریع پژوهش‌های کیفی در سال‌های اخیر، منجر به برداشتن گامی مثبت در جهت درک عمیق‌تر از پدیده‌های اجتماعی و پویایی آنها شده است. با این حال، هنوز به اندازه کافی ابزارهای مناسبی برای تحلیل داده‌های کیفی وجود ندارد. رویکرد¬های کیفی بسیار متنوع، پیچیده و ظریف هستند. یکی از شیوه‌های تحلیل داده‌های کیفی که از اهمیت زیادی برخوردار است، تحلیل مضمون است. تحلیل مضمون، ضمن اینکه خود یک روش مستقل تحلیلی است، می‌تواند در سایر روش‌های تحلیل کیفی مانند تحلیل روایتی، تحلیل نشانه‌شناختی، نظریه زمینه‌ای و… نیز مورد استفاده قرار گیرد. معادل فارسی مضمون، «درون‌مایه» است. «موضوع» یعنی آنچه نویسنده در مورد آن مینویسد، که به آن زمینه فراگیر یا تم نیز می‌گویند و به دو دسته موضوع اصلی و موضوع فرعی دسته‌بندی می‌شوند. تحلیل مضمون یکی از شیوه‌های متداول تحلیل محتوا و روشی برای تحلیل داده‌های کیفی حاصل از مصاحبه است. از آنجایی که این روش، مهارت‌های اساسی مورد نیاز برای بسیاری از تحلیل‌های کیفی را فراهم می‌کند، برخی از پژوهشگران آن را روش ندانسته و از آن به عنوان ابزار یا فرایندی برای استفاده در سایر روش‌های پژوهش یاد می‌کنند. تحلیل مضمون روشی انعطافپذیر، آسان، قابل یادگیری سریع و قابل انجام برای پژوهشگران کم‌تجربه در پژوهش کیفی است و برای کار در پارادایم پژوهش مشارکتی، برجسته سازی شباهت ها در مجموعه داده‌ها و برای تحلیل‌های روانی و اجتماعی مناسب و مطلوب است. مضمون یا تم به پرسش «چگونه است؟» پاسخ می‌دهد. پژوهشگر در تحلیل مضمون می‌تواند به دنبال شناخت مضامین مشهود یا مضامین مکنون باشد. در سطح مشهود، مضامین با توجه به معانی ظاهری یا آشکار داده‌ها شناخته می‌شوند و تحلیل‌گر به دنبال شناخت چیزی فراتر از آنچه در متن وجود دارد، نیست. در سطح مکنون، پژوهشگر فراتر از معانی آشکار محتوای داده‌ها می رود و ایده‌ها، مفروضات و مفاهیم نهفته (ایدئولوژی) را که شکل‌دهنده محتوای صریح داده‌هاست، شناسایی می‌کند. همچنین، شکل گیری و توسعه مضمونها، تفسیری است و تحلیل نیز صرفا توصیف نیست، بلکه گاهی نوعی نظریه-پردازی است. تحلیل مضمون طی مراحل زیر توضیح داده می‌شود. 

۱) طراحی پژوهش «تحلیل مضمون» 

۲) گردآوری داده‌ها در پژوهش تحلیل مضمون

۳) تجزیه و تحلیل داده‌ها در پژوهش تحلیل مضمون

۴) ارائه نتایج، تهیه گزارش و ارزیابی آن در پژوهش تحلیل مضمون

۵) استنتاج غایی و ارائه گزارش نهایی و تفسیر

تمایز عمده تحلیل مضمون با سایر روش‌های کیفی این است که این روش، در عین‌حال که خود یک روش مستقل پژوهشی است، پایه¬ بسیاری از روش‌های کیفی دیگر نیز به شمار می آید. تمایز دیگر این روش، «انعطاف» آن از جهت کاربردی بودن در خصوص انواع متون و آثار مکتوب است. نکته دیگر، وجه تفسیری این روش است که تحلیل مضمون به عنوان روش پژوهش کیفی در اصل به دنبال پاسخگویی به این پرسش است که «داده‌ها چه می‌گویند؟» و به دنبال «الگویابی» از داده‌هاست.