سرمایه اصلی شرکتهای دانشبنیان و استارتآپها ایده است. به عبارتی ویژگی بارزآنها این است که سرمایهبر نیستند. این شرکتها در مراحل اولیه شکلگیری نیاز چندانی به سرمایه کلان ندارند و...
محمد جوادی قاضیانی
سرمایه مورد نیاز را معمولا به واسطه نوآوری ای که در بازار ایجاد میکنند، تامین میکنند، اما به تدریج و طی مراحل رشد نیاز به سرمایه بیشتر پیدا میکنند و در این مرحله تامین مالی برای رشد آنها ضروری است.
استفاده از تسهیلات بانکی و روشهای تامین مالی سنتی نیز چندان با ماهیت و ویژگیهای این شرکتها سازگار نیست. سرمایهگذاری خطرپذیر یا صندوقهای موسوم به VC در همه جای دنیا تامین مالی این کسبوکارهای نوپا را بر عهده دارند. تجربه جهانی و به ویژه کشورهای اروپایی و آمریکایی نشاندهنده ارتباط مستقیم بین صنعت سرمایهگذاری خطرپذیر (VC) با پیشرفت شرکتهای نوآوراست.
در واقع سرمایهگذار خطرپذیر یک واسطه مالی است، به این معنا که سرمایه سایر سرمایهگذاران را جمعآوریی کرده و بهطور مستقیم روی سبدی از بنگاههای اقتصادی نوپا، سرمایهگذاری میکند.
در ایران صندوق توسعه تکنولوژی ایران با هدف توسعه کسبوکارهای مبتنی بر فناوری، در واقع یک سرمایهگذار خطرپذیر و موسسهای اقتصادی است که اجزای مورد نیاز برای توسعه کسبوکار را در شبکهای گرد هم آورده است و قابلیت آن را دارد تا در قالب یک توسعهدهنده صنعتی و در پوشش خدمات نوین مالی، زمینه را برای ایجاد کسبوکارهای مبتنی بر فناوری فراهم آورد. رضا زرنوخی، مدیرعامل صندوق مالی توسعه تکنولوژی ایران و رئیس هیاتمدیره انجمن صنفی نهادهای سرمایهگذاری خطرپذیر کشور است. زرنوخی فارغالتحصیل مهندسی صنایع از دانشگاه صنعتی شریف و دانشآموخته مدیریت تکنولوژی در مقاطع ارشد و دانشجوی دکتراست و حدود 19 سال در حوزه تجاریسازی فرصتهای فناوری و کارآفرینی نوآورانه فعالیت دارد.
تامین مالی شرکتهای دانشبنیان و استارتآپها از طریق صندوق مالی توسعه تکنولوژی به چه صورت است؟
صندوق یکی از مجموعههای تامین مالی شرکتهای مبتنی بر نوآوری و فناوری است که به صورت سرمایهگذار خطرپذیر (vc) فعالیت میکند.
در این شیوه از تامین مالی، سرمایهگذار وارد مشارکت با شرکت نوپا میشود و علاوه بر اثرگذاری بر تصمیمات مالی و سرمایهگذاری، در تصمیمگیریهای مدیریتی و بازاریابی آن نیز مشارکت دارد. این شیوه از سرمایهگذاری جزو سرمایهگذاریهای موفق به شمار میآید، چنانچه در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه نیز به آن توجه شایانی شده است.
یکسری از پروژههایی که در حوزه کارآفرینی در کشور فعال هستند، از دستاوردهایی است که با حمایت مجموعه ما انجام شده است. همچنین انجمن vc بهمنظور ترویج صنعت سرمایهگذاری خطرپذیر و شبکهسازی بین فعالان این حوزه تاسیس شده و صندوقهای پژوهش و فناوری غیردولتی، شرکتهای تخصصی vc، شتابدهندهها و فرشتگان کسبوکار را به عضویت درآورده و قرار بر این است که فضای فرهنگی و توسعهای مشارکت در کارآفرینی را در شرکتهای استارتآپی و دانشبنیان ترویج
دهیم. از فعالیتهای انجمن برگزاری دورههای آموزشی، توانمندسازی و کمک به رفع مشکلات صنفی و همافزایی مسائل دانشی و تخصصی بین اعضاست.
ایدهها و شرکتهایی که صندوق روی آنها سرمایهگذاری میکند، با چه شیوهای انتخاب میشوند؟
کارشناسان صندوق، در هر رویدادی که در حوزه کارآفرینی برگزار میشود یا در موسسات و پژوهشگاههایی که در حوزه کارآفرینی مبتنی بر نوآوری کار میکنند، شرکت میکنند و با کارآفرینان و صاحبان ایده ارتباط برقرار میکنند و غربالگری اولیه را انجام میدهند، یعنی ما فراخوان عمومی نداریم و به صورت فعال در این مراکز جستجوی فرصتهای مناسب سرمایهگذاری را انجام میدهیم و گزینههای مطلوب آنها را برای ارزیابی دقیقتر انتخاب میکنیم. البته کارآفرینان فناور و نوآور هم که ایدهای دارند، میتوانند از طریق سایت اطلاعات و مستندات را ارسال کنند و همکاران ما اطلاعات آنها را بررسی و پروژهای مرتبط با حوزه کاری ما را غربالگری میکنند. براساس ارزیابی دقیق و جزییتر، سناریوی سرمایهگذاری روی آن پروژه مشخص میشود و بعد از تصمیمگیری، کارآفرین با دپارتمان حقوقی ما قرارداد منعقد میکند. به دلیل اینکه ما در آن پروژهها سرمایهگذاری میکنیم در روند و کار آنها مشارکت خواهیم کرد و در امور مدیریتی به آنها مشاوره و کمک میدهیم.
شرکتها و ایدههایی که مورد حمایت صندوق قرار میگیرند، بیشتر در چه حوزهها و رشتههایی هستند؟
ما به کارآفرینها و تیمهای قوی که ظرفیت رشد بالایی دارند، کمک میکنیم. البته نه به همه آنها، بلکه ما روند انتخابی خاصی داریم. در حال حاضر در 5 حوزه فعالیت و انتخاب داریم: حوزههای ICT، زیست فناوری، تجهیزات پزشکی، صنایع پاییندست پتروشیمی و تجهیزات پیشرفته که هر روز بهروز میشوند و همینطور برخی حوزههای جدید که افزایش بهرهوری و بهبود در این صنایع را بهدنبال دارد. در حال حاضر در همین حوزهها سرمایهگذاری و مشارکت میکنیم. مشارکت ما به صورت مشارکت در سهام با شیوه سرمایهگذاری خطرپذیر است. وقتی تصمیم به سرمایهگذاری در پروژهای می گیریم برای خود یک زمان خروج هم در نظر میگیریم که این گزینه برای کارآفرینان جذاب است. هدف ما در کنار بازدهی مناسب اقتصادی، کمک به توسعه کارآفرینی مبتنی بر نوآوری و فناوری است. البته با توجه به وجود برخی منابع حمایتی و کمکهای دولتی در کشور، توصیه ما به کارآفرینان این است که خود را به یک منبع محدود نکنند و از سایر منابع هم استفاده کنند.
سودآور بودن یک طرح را چگونه تشخیص میدهید و چگونه میتوانید ریسک سرمایهگذاری را کم کنید؟
وقتی میگوییم یک ایده خوب است که تیم آن خوب باشد و ایده به تنهایی ارزشی ندارد. ایدهها را براساس قضاوت و خبرگی اولیه کارشناسان انتخاب میکنیم و بعد بررسی میکنیم که آیا میشود روی این طرح سرمایهگذاری بلندمدت کرد یا خیر. بررسیهای ما از لحاظ بازار، فنی و اقتصادی است و براساس اطلاعاتی که از این طریق به دست میآید، قضاوت را انجام میدهیم و از این طریق میتوانیم نرخ رشد و بازده آن را تخمین بزنیم. این اطلاعات را در گزارش جمعبندی که شاخصهای قضاوت در آنها وجود دارد، تبدیل میکنیم. در مرحله اجرا ما به شکل مرحله-کنترل (Stage_Gate) منابع را تزریق میکنیم. یعنی پول را میدهیم و هرجا که ببینیم موفقیت حاصل نمیشود، پروژه را متوقف میکنیم که این کار باعث میشود ریسک سرمایهگذاری نسبت به سرمایهگذاریهای سنتی و بانکی پایین بیاید.
میتوانید چند نمونه از پروژههایی که صندوق روی آنها سرمایهگذاری کرده است را بگویید؟
علاوه بر دستاوردهای مختلف در زمینههای یادشده، به عنوان مثال در بخش IT سرمایهگذار مرحله اولیه پروژه کافهبازار و دیوار بودیم و در حال حاضر در پروژه Alibaba. ir سرمایهگذاری کردهایم. در حوزه بیوتکنولوژی پروژههای مختلفی در زمینه مواد اولیه دارویی، محیط کشت و کیتهای تشخیصی داشتهایم. چند پروژه در حوزه پاییندست پتروشیمی و پلیمرهای مهندسی مانند PVBوABS داشتهایم و همینطور پروژههایی در حوزه تجهیزات پزشکی مثلا سیستمهای نوین امحای زباله بیمارستانی و رباتهای پزشکی. در حوزه الکترونیک مخابرات هم پروژههای مختلفی داشتهایم مثل طراحی و ساخت تجهیزات و فرستندههای خاص که مشتریانی مانند صدا و سیما از آن شرکتی که ما در آن سرمایهگذاری کردهایم، استفاده میکنند، همچنین پروژههایی در زمینه سیستمهای مخابراتی و خطوط انتقال گاز. همینطور در راهاندازی چند صندوق مشارکت داشتهایم. مثلا صندوق پژوهش و فناوری با مشارکت دانشگاه صنعتی شریف و بانک توسعه صادرات است. یک صندوق دیگر با ستاد نانوتکنولوژی به عنوان صندوق توسعه فناوری نانو و در سال گذشته با همکاری بانک پاسارگاد و ستاد بیوتکنولوژی صندوق حمایت از سرمایهگذاری زیست فناوری کشور را راه انداختیم. همینطور به عنوان موسس و سرمایهگذار صندوق جسورانه توسعه فناوری آرمانی با همکاری شرکت تامین سرمایه آرمان و سرمایهگذاری مس بورس ایجاد کردهایم تا در فضای بورس هم فعالیت داشته باشیم.
در سالهای اخیر اکوسیستم کارآفرینی ایران تحولات جدی را پشت سر گذاشته است. این تحولات را چطور ارزیابی میکنید؟ آیا میتوانیم بگوییم اقتصاد ما در حال حرکت به سمت یک اقتصاد دانشبنیان است؟ چه کاستیهای در این مسیر وجود دارد؟
با وجود برخی کاستیها و نگرانیهایی که در کشور وجود دارد، زیستبوم (اکوسیستم) کارآفرینی و استارتآپی جوانی شکل گرفته که دستاوردهای خوبی هم داشته است. اغلب افرادی که شرکتهای کارآفرینی نوآور را اداره میکنند، توانایی رفتن به خارج کشور را داشتهاند، ولی با توجه به ظرفیتی که در کشور دیدهاند، ایستادهاند و در اینجا کار میکنند. اگر کسی بیاید و بگوید در ایران نمیتوانم کار کنم به دلیل حقوق کم یا موارد مشابه، باید گفت شرایط عوض شده و این امکان در ایران هم ایجاد شده و در قبال تلاش و کارآفرینی درآمد مناسبی هم وجود دارد. اگر کسی بگوید در خارج از کشور برای ایدهام پول بیشتری میدهند، این مورد واقعی نیست و در اکوسیستم کارآفرینی خارج از کشور به راحتی پول به کسی نمیدهند. پول جمع کردن در خارج خیلی آسان نیست. البته در برخی کشورهای توسعهیافته سیستم دسترسی و فرصتهای برابر به وجود آمده و صاحبان ایده میتوانند به جاهای مختلف مراجعه کنند. البته سبک زندگی آنجا هم برای انسانها متفاوت است. بهطور مثال وقتی جوانی به سن 18 سالگی رسید، باید مستقل زندگی کند و اتکا به توانایی خود داشته باشد، در حالی که در اینجا اغلب جوانان تا آخرعمر به خانواده وابسته هستند. این سبک زندگی و فرهنگ است که تفکر کارآفرینی، نوآوری و خلاقیت را به وجود میآورد.
فضای کارآفرینی در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته را چطور ارزیابی میکنید؟
اگر بخواهیم با خارج کشور مقایسه کنیم باید همهچیز به ویژه سبک زندگی را مقایسه کنیم. ما برداشت نادقیقی از خارج کشور داریم که همهچیز خوب است و به هر صاحب ایده و متقاضی پول میدهند. البته در آنجا امکانات مدرنتری وجود دارد، ولی برای دسترسی به آن امکانات خوب باید هزینه و تلاش بیشتری شود. پس برخی کارآفرینها که علاقهمند به رفتن هستند، باید مقایسه کنند که در خارج کشور اینقدر به ایده و مدل کسبوکار آنها بها میدهند یا خیر؟ که اغلب اینطور نیست. در شرایط عمومی کشور ما همه میخواهند راحت امکانات و منابعی بگیرند، در صورتی که در هیچ جای دنیا اینگونه سرمایه به افراد نمیدهند. کارآفرینی حوزه استارتآپ در ایران یکی از حوزههای خاص و رو به رشد است و صاحبان آنها فرصتهای رفتن را داشتهاند و حتی برخی از آنها هم رفتهاند و برگشتهاند و میگویند که فرصتهای بازار و رشد در دنیا در این زمینه مثل ایران نیست. درست است که مشکلاتی داریم، ولی وضعیت کلی مطلوب است. با توجه به نو بودن و رو به رشد بودن این زیستبوم به عنوان یک فارغالتحصیل دانشگاه و فعال در این زمینه، علاقهمند به تداوم حضور در این زیستبوم هستم و خیلی فضای امیدوارانهای را در حوزه کارآفرینی در ایران می بینم و این تفکری را که باید برویم کارمند جایی باشیم، باید از بین ببریم. خیلی از شرکتهای استارتآپی در حال ایجاد شغل هستند و افراد هر روز در حال پیشرفت و ثروتمند شدن هستند. از سوی دیگر در بازار سرمایه ما نقدینگی خوبی وجود دارد و بخشی از این پول میتواند وارد حوزه کارآفرینی شود. فضای ایران برای کارآفرینی رو به رشد و مساعد است و در حال گذر از اقتصاد سنتی به شکل مدرن و نوین هستیم. اقتصاد ایران چند فرصت دارد؛ جمعیت جوانی داریم و حداکثر 10 سال فرصت داریم تا از این مزیت استفاده کنیم و اقتصادمان را تکان دهیم، اقتصاد بزرگ و بازار مصرف زیادی داریم. از همه مهمتر اینکه ما یک افزایش ثروت در اقتصاد ملیمان اتفاق افتاده که تبدیل شده به تورم و نقدینگی که نمیدانیم چه استفادهای از آن کنیم و اگر با این نقدینگی وارد این بازی شویم، میتوانیم بخش بزرگی از اکوسیستم اقتصاد را دانش پایه، نوآور و کارآفرین کنیم و این فرصت در کمتر جایی در دنیا وجود دارد. بازارهای آنها اشباع شده است. خیلی از سرمایهگذارهای خارجی ظرفیتهای سرمایهگذاری در ایران و این فرصت طلایی را درک کردهاند و از ما برای سرمایهگذاری در ایران مشاوره میگیرند. نیروی انسانی خبره و باهوش و بازار بزرگی داریم و فضای آینده زیستبوم کارآفرینی نوآورانه ایران را خیلی خوب ارزیابیمیکنم.